حقیقت عرفانی دعا و اجابت از دیدگاه ابن‌عربی با تکیه بر فتوحات و فصوص

نویسنده

دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی (دانشگاه مفید)؛ دانش آموخته سطح 4 حوزۀ علمیه قم

چکیده

خواستن، زاییدۀ نیاز و در بطن خود آبستنِ توجه به عامل برآورندۀ نیاز است. و زندگی روزمرۀ آدمی همراهِ بسیاری از نیازمندی‌هاست. از نظر ابن‌عربی توجه انسان به خداوند و ابراز نیازمندی به او حقیقت دعا را تشکیل می‌دهد و اجابت قطعی دعا در آیات و روایات تنها ناظر به این مقدار است‌ که مقوّم ماهیت دعاست. اما اجابتِ خواستۀ داعی که پس از این توجه بیان می‌شود، بیرون از حقیقت دعا و مشروط است. دو شرط اساسی اجابت این است ‌که به‌مقتضای مصلحت داعی و مطابق قضا و قدر الهی باشد. ابن‌عربی با توجه به حقیقت دعا و محوریت این دو عامل در خواستۀ بیرون از ماهیت دعا، اجابت را به لبّیکی، اجابت عین، اجابت بدل و اجابت بطیء و سریع تقسیم کرده است. در نظام عرفانی ابن‌عربی، دعا رشتۀ اتصال نمود و بود، تأمین‌کنندۀ آرامش دنیوی و سبب دریافت فیوضات از منبع فیض است. و از جمله شرایط اجابت، توجه تام به خداوند، طهارت ظاهر و باطن، اضطرار، توسل و انقیاد در برابر اوست. ابن‌عربی بر پایۀ فهم عمیق از دین و دست یافتن به مراتب شهود عرفانی، به‌خوبی از حقایق مربوط به دعا پرده برداشته است. در این مقاله پس از تحلیل آراء او دربارۀ ماهیت دعا و اقسام آن، حقیقت و اقسام اجابت، آداب و شرایط اجابت به این‌دست سؤالات پاسخ داده‌ایم که با وجود وعدۀ اجابت قطعی از سوی خداوند آیا دعایی هست که اجابت نشود؟ چرا برخی دعاها اجابت نمی‌شوند؟ دلیل اجابت عاجل و آجل دعاها چیست؟ دعاکننده چه و چگونه بخواهد تا خواسته‌اش قرین اجابت باشد؟
 

کلیدواژه‌ها

  1. ابن‌عربى، محیى‌الدین (۱۹۹۴م)، ‏ الفتوحات المکیه، تحقیق و تصحیح عثمان یحیى، بیروت، دار احیاء‌ التراث العربى‏.
  2. ــــــــ (بی‌تا)، الفتوحات المکیه، بیروت: دار الصادر‏.
  3. ــــــــ (1946م‏)، فصوص الحکم‏، قاهره: دار إحیاء الکتب العربیه.
  4. ــــــــ (1367ق)، مجموعة رسائل ابن‌عربى، بیروت: دار احیاء التراث العربى‏.
  5. ــــــــ (1421ق)‏، مجموعة رسائل ابن‌عربى، بیروت: دار المحجة البیضاء.
  6. ابن‌أبی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین (1405ق‏)، عوالی ‌اللئالی‌ العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، تحقیق و تصحیح مجتبى‏ عراقى، قم: دار سید الشهداء للنشر.
  7. ابن‌شعبه حرانى، حسن ‌بن‌ على (1363)، تحف العقول‏، تحقیق و تصحیح على‌اکبر غفارى، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم‏.
  8. ابن‌بابویه، محمد بن ‌على، (1385)، علل الشرائع‏، قم: کتابفروشى داورى‏.
  9. ـــــــــ (1376)، الأمالی، تهران: کتابچى‏.
  10. ابن‌أبی‌الحدید، عبدالحمید بن هبة الله‏ (1404ق‏)، شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، تحقیق و تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم‏، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏.
  11. ارشدریاحی، علی و زارع، فاطمه (1392)، «مسئلۀ دعا در اندیشۀ ابن‌عربی و ملاصدرا»، پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، دورۀ 7، شمارۀ 2، 1ـ24.
  12. پورطولمی، منیرالسادات و کاظم‌خانی، سلام‌الله (1395)، «دعا و طلب در عرفان نظری»، پژوهش‌نامه عرفان، شمارۀ 14، 25ـ37.
  13. جندى‏، مؤیدالدین (‏1423ق)‏، شرح فصوص الحکم، تحقیق و تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانى، قم: بوستان کتاب.‏
  14. حسن‌زاده آملى، حسن‏ (1378)، ممدّ الهمم در شرح فصوص ‌الحکم‏، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى‏.
  15. راغب اصفهانى، حسین ‌بن ‌محمد (1412ق)، مفردات الفاظ القرآن‏، تحقیق و تصحیح صفوان عدنان‏ داوودى، بیروت، دمشق: دار القلم الدار الشامیة.
  16. قیصرى، داود (1375)، شرح فصوص‌ الحکم، تحقیق و تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانى، تهران: شرکت انتشارات علمى و فرهنگى‏.
  17. کاظمی‌تبریز، میترا (۱۳۹۴)، حکمت نیایش و پرستش از دیدگاه ابن‌عربی، استاد راهنما: پرویز عباسی داکانی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران.
  18. کلینى، محمد بن ‌یعقوب، (1407ق)، الکافی (ط- الاسلامیه)، تحقیق و تصحیح على‌اکبر غفارى و محمد آخوندى، ‏تهران: دار الکتب الاسلامیه.
  19. لایقی، آیدین (۱۳۹۷)، جایگاه دعا در نظام هستی‌شناسی ابن‌عربی، استاد راهنما: حسن ابراهیمی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران.
  20. مجلسى، محمدباقر بن محمدتقى‏ (1403ق‏)، بحار الأنوار، تحقیق و تصحیح جمعى از محققان‏، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
  21. معموری، علی (۱۳۸۶)، «بررسی سنت استدراج در قرآن و میراث تفسیری»، شمارۀ 1، 103ـ128.
  22. مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۷۴)، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
  23. مولوی، جلال‌الدین محمد (1373)، مثنوى معنوى‏، تحقیق و تصحیح توفیق سبحانى‏، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت اسلامى‏.
  24. محمودی، مریم و ولی‌محمدآبادی، مهدیه (1395)، «دعا از دیدگاه ابن‌عربی و مولانا»، فصلنامه عرفان اسلامی، دورۀ 13، شمارۀ 50، 147ـ162.
  25. هاشمى خویى، میرزا حبیب‌الله، (1400ق‏)، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه (خوئى)، ترجمۀ حسن حسن‌زاده آملى و محمدباقر کمره‌اى، تحقیق و تصحیح ابراهیم میانجى، ‏تهران: مکتبة الاسلامیه.
دوره 18، شماره 1 - شماره پیاپی 35
35
فروردین 1401
صفحه 271-298
  • تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
  • تاریخ بازنگری: 29 خرداد 1402
  • تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
  • تاریخ انتشار: 01 فروردین 1401