تحلیل تطبیقی ضرورت وجود انسان کامل، بر اساس روایات کتاب‌الحجة الکافی و آرای ابن عربی

Document Type : Original Article

Authors

1 دانشجوی دکتری تصوف و عرفان اسلامی دانشگاه ادیان و مذاهب

2 استادیار گروه ادیان شرق دانشگاه ادیان و مذاهب

Abstract

مناسبات تشیع و تصوف، از سده‌ی ششم و هفتم هجری قمری، به صورت جدّی به عنوان یک مسأله‌ی پژوهشی مطرح شد و در جهت نفی و اثبات نیز طرف‌دارانی داشته و دارد. یکی از مباحثی که شیعه را در بُعد کلامی به تصوف نزدیک می‌کند، آموزه‌ی امامت است. این آموزه‌ی کلامی در شیعه، رابطه‌ی بسیار نزدیکی با مباحث انسان کامل در عرفان و تصوف دارد. یکی از مباحث چالشیِ امامت و انسان کامل، ضرورت وجود او در نظام هستی است؛از آن‌جا که بیش‌تر آموزه‌های امامت در شاخه‌ی نقلیِ علم کلام بحث می‌شوند، جوامع روایی، مهم‌ترین منبع آن به شمار می‌آیند؛ بنابراین بخشی از کتاب الکافی با عنوان «کتاب‌الحجة» که اختصاص به روایاتی با موضوع حجّت‌های الهی دارد، محور اول این پژوهش قرار گرفت و در سوی دیگر، با توجه به این‌که اولین تبیین منسجم از انسان کامل، توسط ابن عربی انجام گرفت، آرای او به عنوان محور دوم بحث این نوشتار، مورد توجه قرار گرفت. بحث از احادیث کتاب‌الحجة در دو بخش ضرورت تکوینی و معنوی سامان یافت و سپس با آموزه‌های انسان کامل ابن عربی در همین دو بخش، سنجیده شد. با توجه به استدلال‌هایی که در این نوشتار آمده است، میزان هم‌بستگی و تفاوت این دو آموزه روشن می‌شود تا از این رهیافت، بررسیِ تازه‌ای در گستره‌ی مناسبات تشیع و تصوف صورت گیرد. هرچند زاویه‌ی مباحث انسان کامل و امامت متفاوت باشد و از نظر مفهومی، امام و انسان کامل با تفاوت در تعابیر و مفاهیم مواجه باشند، به نظر می‌رسد از یک مصداق خارجی سخن می‌گویند.

منابع
آملی، سید حیدر. (1368). جامع الأسرار و منبع الأنوار. تهران: نشر علمی و فرهنگی.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن. (1401). مقدمه. ترجمۀ محمد پروین گنابادی. تهران: نشر علمی و فرهنگی.
ابن‌عباد، صاحب. (1414). المحیط فی اللغة. بیروت: عالم الکتاب.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (1367الف). رسالة القسم الالهی (مجموعه رسائل ابن‌عربی). بیروت: دار إحیاء
التراث العربی.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (1367ب). نقش الفصوص (مجموعه رسائل ابن‌عربی). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (1421الف). تنبیهات علی علو الحقیقة المحمدیة العلیة (مجموعه رسائل ابن‌عربی). بیروت: دارالمهجة البیضاء.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (1421ب). عنقا مغرب فی ختم الأولیاء و شمس المغرب (مجموعة رسائل ابن‌عربی). بیروت: دارالمهجة البیضاء.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (1423). دیوان ابن‌عربی. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (1946). فصوص الحکم. قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (بی‌تا). الفتوحات المکیة. بیروت: دار صادر.
ابن‌غضائری، احمد بن حسین. (1380). الرجال لابن الغضائری. قم: مؤسسۀ دارالحدیث.
ابن‌فارس، احمد. (1404). معجم مقائیس اللغة. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم. (1414). لسان العرب. بیروت: دارالفکر.
ابن‌نعمة، عبدالله. (1405). هشام بن الحکم. بیروت: دارالفکر.
ابی‌داود، سلیمان بن داود. (1999). مسند ابی داود. قاهره: دار هجر.
امینی‌نژاد، علی. (1394). حکمت عرفانی. قم: مؤسسۀ امام خمینی(ره).
برقی، احمد بن محمد بن خالد. (1371). المحاسن. قم: دار الکتب الاسلامیة.
چیتک، ویلیام. (1387). عالم خیال: ابن‌عربی و مسئلۀ تنوع ادیان. ترجمۀ قاسم کاکایی. تهران: هرمس.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله. (1422). المستدرک علی الصحیحین. بیروت: دارالفکر.
حلی، حسن بن یوسف. (1402). خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی). قم: الشریف الرضی.
رونالدسن، دوایت. (1990). عقیدة الشیعة. بیروت: مؤسسة المفید.
سرّاج، ابونصر. (1914). اللمع فی التصوف. لیدن (هلند): بریل.
شیبی، مصطفی کامل. (1396). تشیع و تصوف. ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: امیرکبیر.
شیروانی، زین‌العابدین. (1361). ریاض السیاحة. تهران: سعدی.
صدوق، محمد بن علی. (1414). الاعتقادات. قم: کنگره شیخ مفید.
طوسی، محمد بن حسن. (1400). الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
طوسی، محمد بن حسن. (1420). فهرست کتب الشیعة و اصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول. قم: کتابخانۀ محقق طباطبایی.
طوسی، محمد بن حسن. (1427). رجال الطوسی. قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
قیصری، داود بن محمود. (1375). شرح فصوص الحکم. تصحیح جلال‌الدین آشتیانی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
کشی، محمد بن عمر. (1404). اختیار معرفة الرجال. قم: مؤسسة آل البیت.
کلینی، محمد بن یعقوب. (1407). الکافی. تهران: دارالکتب الاسلامیة.
مازندرانی، ملاصالح. (1342). شرح أصول الکافی. تهران: انتشارات اسلامیه.
مفید، محمد بن محمد. (1414). تصحیح إعتقادات الامامیة. قم: کنگرۀ شیخ مفید.
نجاشی، احمد بن علی. (1418). رجال النجاشی. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
منابع
آملی، سید حیدر. (1368). جامع الأسرار و منبع الأنوار. تهران: نشر علمی و فرهنگی.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن. (1401). مقدمه. ترجمۀ محمد پروین گنابادی. تهران: نشر علمی و فرهنگی.
ابن‌عباد، صاحب. (1414). المحیط فی اللغة. بیروت: عالم الکتاب.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (1367الف). رسالة القسم الالهی (مجموعه رسائل ابن‌عربی). بیروت: دار إحیاء
التراث العربی.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (1367ب). نقش الفصوص (مجموعه رسائل ابن‌عربی). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (1421الف). تنبیهات علی علو الحقیقة المحمدیة العلیة (مجموعه رسائل ابن‌عربی). بیروت: دارالمهجة البیضاء.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (1421ب). عنقا مغرب فی ختم الأولیاء و شمس المغرب (مجموعة رسائل ابن‌عربی). بیروت: دارالمهجة البیضاء.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (1423). دیوان ابن‌عربی. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (1946). فصوص الحکم. قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (بی‌تا). الفتوحات المکیة. بیروت: دار صادر.
ابن‌غضائری، احمد بن حسین. (1380). الرجال لابن الغضائری. قم: مؤسسۀ دارالحدیث.
ابن‌فارس، احمد. (1404). معجم مقائیس اللغة. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم. (1414). لسان العرب. بیروت: دارالفکر.
ابن‌نعمة، عبدالله. (1405). هشام بن الحکم. بیروت: دارالفکر.
ابی‌داود، سلیمان بن داود. (1999). مسند ابی داود. قاهره: دار هجر.
امینی‌نژاد، علی. (1394). حکمت عرفانی. قم: مؤسسۀ امام خمینی(ره).
برقی، احمد بن محمد بن خالد. (1371). المحاسن. قم: دار الکتب الاسلامیة.
چیتک، ویلیام. (1387). عالم خیال: ابن‌عربی و مسئلۀ تنوع ادیان. ترجمۀ قاسم کاکایی. تهران: هرمس.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله. (1422). المستدرک علی الصحیحین. بیروت: دارالفکر.
حلی، حسن بن یوسف. (1402). خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی). قم: الشریف الرضی.
رونالدسن، دوایت. (1990). عقیدة الشیعة. بیروت: مؤسسة المفید.
سرّاج، ابونصر. (1914). اللمع فی التصوف. لیدن (هلند): بریل.
شیبی، مصطفی کامل. (1396). تشیع و تصوف. ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: امیرکبیر.
شیروانی، زین‌العابدین. (1361). ریاض السیاحة. تهران: سعدی.
صدوق، محمد بن علی. (1414). الاعتقادات. قم: کنگره شیخ مفید.
طوسی، محمد بن حسن. (1400). الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
طوسی، محمد بن حسن. (1420). فهرست کتب الشیعة و اصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول. قم: کتابخانۀ محقق طباطبایی.
طوسی، محمد بن حسن. (1427). رجال الطوسی. قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
قیصری، داود بن محمود. (1375). شرح فصوص الحکم. تصحیح جلال‌الدین آشتیانی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
کشی، محمد بن عمر. (1404). اختیار معرفة الرجال. قم: مؤسسة آل البیت.
کلینی، محمد بن یعقوب. (1407). الکافی. تهران: دارالکتب الاسلامیة.
مازندرانی، ملاصالح. (1342). شرح أصول الکافی. تهران: انتشارات اسلامیه.
مفید، محمد بن محمد. (1414). تصحیح إعتقادات الامامیة. قم: کنگرۀ شیخ مفید.
نجاشی، احمد بن علی. (1418). رجال النجاشی. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
 
  • Receive Date: 07 January 2024
  • Revise Date: 10 January 2026
  • Accept Date: 28 February 2025
  • Publish Date: 15 June 2025