نقد و بررسی آرای علامه جعفری درباره وحدت وجود

نویسنده

چکیده

نظریه‌ی «وحدت شخصی وجود» عالی‌ترین مرتبه‌ی توحید نظری است. این نظریه، به رغم سابقه‌ای طولانی‌اش، در سنت ما تا پس از ابن عربی و قونوی صورتی نظام‌مند نیافته است. این نظریه در آثار ابن عربی با روشنی بیشتری نسبت به گذشتگان مطرح شد و شارحانی چون قونوی، کاشانی، قیصری، جامی، سید حیدرآملی و ابن ترکه اصفهانی آن را ورز دادند و به منزله‌ی نظریه‌ای در باب وجود مطرح کردند. ملاصدرا این نظریه را به حسن قبول تلقی کرد و بر اساس موازین حکمت به تبیین آن پرداخت و دو برهان بر اثبات آن اقامه کرد. این نظریه در واقع رأی نهایی ملاصدرا است و می‌توان نظریه‌ی وحدت تشکیکی وجود را نسبت به آن نظریه‌ای متوسط تلقی کرد. پس از ملاصدرا عارفان و حکیمانی چون آقا محمدرضا قمشه‌ای، سید احمد کربلایی، میرزا علی‌آقا قاضی، امام خمینی و علامه طباطبایی از معتقدان و مدافعان این نظریه بوده‌اند. بر حسب این نظریه موجود و وجود حقیقی منحصر به ذات اقدس حق تعالی است و ما سوی‌الله جملگی شئونات و تجلیات و ظهورات آن وجود واحدند و اطلاق وجود بر مظاهر و مجالی کثیر آن، بالعرض و المجاز است. بنابراین، اولاً، کثرات محسوس و معقول اموری پنداری محض نیستند و خارج از ذهن ما تحصل و تحقق دارند، نهایت آن که حقیقت آنها عین وجود نیست، بلکه مظهر و مجلای وجودند؛ و ثانیاً، هیچ یک ازکثرات عالم کون حقیقتاً وجود ندارند و لذا اسناد همه خدایی و حلول و اتحاد به اصحاب این نظریه کاملاً نادرست است. با این همه، گروه‌های مختلفی به مخالفت با این نظریه پرداخته و آن را از همین دو جهت مورد نقد و انکار قرار داده‌اند. در این مقاله اظهارات مرحوم علامه جعفری که به استناد پاره‌ای از اقوال ملاصدرا در اسفار این نظریه را همه خدایی و مستلزم حلول یا اتحاد پنداشته است، مورد بررسی و تحلیل و نقد قرار می‌گیرد.

کلیدواژه‌ها

  • تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
  • تاریخ بازنگری: 22 مهر 1403
  • تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
  • تاریخ انتشار: 01 مهر 1385