کتاب‌سوزی و کتاب‌شوییِ صوفیه (ریشه‌ها و انگیزه‌ها)

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

چکیده

در برخورد با پدیده‌ها و موضوع‌هایی که در متون کهن پارسی و عربی آمده است، همواره احساس می‌شود که برخی از پدیده‌ها، ریشه در سنّت و آیینی کهن‌تر داشته و گذشتگان ما آن‌ها را بی‌پرده یا درپَرده بازتاب داده‌اند. برخی از رفتارهای اجتماعی انسان، به‌ویژه هنرمندان و ادیبان نیز ریشه در سنّتی کهن داشته و پیروی از این سنّت بوده که آن‌ها را به انجام یا بازتولیدش وادار کرده است، بدون اینکه دلیلی منطقی در پس آن وجود داشته باشد. یکی از رفتارهایی که میان برخی دانشمندان مسلمان در سده‌های نخستین و میانۀ هجری و به‌ویژه میان صوفیان حوزۀ جغرافیایی ایران و عراق گسترش داشته، دست‌ شستن از کاغذ و قلم و بلکه شستن و سوزاندن و اندر خاک ‌کردن نوشته‌های خود بوده است. هرچند آن‌ها گاه به انگیزه‌های خود اشاره کرده‌اند، ولی می‌توان پنداشت که چنین رفتاری گونه‌ای خردگریزیِ دیوانه‌وار و غرق‌ شدنِ چشم‌بسته در یکی از سنت‌های تصوف و اصلِ وحدتِ وجودی و فنای فی ‌الله بوده که مایۀ از میان‌ رفتن بخشی از تاریخ نگارش اسلامی شده است. در جستار پیش رو، نخست گزارش‌هایی چند از کتاب‌شویی و کتاب‌سوزی صوفیانِ سده‌های نخستین و میانۀ هجری آورده شده، سپس ریشه‌ها و انگیزه‌های این رفتار بررسی شده است. گزارش‌های موجود نشان می‌دهد که صوفیان به‌هنگام دگرگونی روحی و گاه محدثان به‌هنگام گرایش به تصوف، نوشته‌های خود را شسته یا سوزانده و پنداشته‌اند که این نوشته‌ها مانع دیدن حق و رسیدن به ‌اوست. این رفتار یا برگرفته از سنّتی غیراسلامی و کهن میان هنرمندان گذشته بوده یا ریشه در آموزۀ صوفیانی داشته که علم و کتاب را حجاب راه خود در سیروسلوک روحانی پنداشته‌اند. بنابراین چنین رسم یا رفتاری که بیشتر در سده‌های سوم و چهارم هجری و به‌ویژه میان صوفیان مکتب بغداد گسترش داشته، به یک ‌اندازه سرچشمه‌یافته از سنّت‌های غیراسلامی و سنّتی در عرفان اسلامی است.
 

کلیدواژه‌ها

  1. منابع

    1. آل آقا، محمدجعفر بن ‌آقامحمدعلی (1413ق)، فضایح ‌الصوفیه تحقیق وحید بهبهانی، قم: انصاریان.
    2. آموزگار، ژاله (1385)، سنّت شفاهی در ایران باستان، مجلۀ بخارا، شمارۀ 53، 141ـ۱۵۱.
    3. ابن‌تغری بردی، یوسف (1986م)، المنهل الصافی و المستوفی بعد الوافی، تحقیق محمد محمدامین، القاهره: الهیئة ‌المصریة ‌العامة للکتاب.
    4. ابن‌الجوزی، ابوالفرج (1381)، تلبیس ابلیس، ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو، چ2، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    5. ابن‌الدبیثی، محمد بن‌ سعید (2006م)، ذیل تاریخ مدینة ‌السلام، تحقیق بشار عواد، طبعة الاولی، بیروت، الغرب ‌الاسلامی.
    6. ابن‌رجب، عبدالرحمن ‌بن ‌احمد (2005م)، ذیل طبقات ‌الحنابله، تحقیق عبدالرحمن ‌بن ‌سلیمان العثیمین، طبعة الاولی، ریاض: مکتبة ‌العبیکان.
    7. ابن‌العدیم، عمر بن‌ احمد (بی‌تا)، بغیة ‌الطلب فی تاریخ حلب، تحقیق سهیل زکار، بیروت: دار الفکر.
    8. ابن‌قتیبه الدینوری، عبدالله‌ بن‌ مسلم (بی‌تا)، عیون ‌الأخبار، بیروت: الکتاب العربی.
    9. بیرونی، ابوریحان (1389)، آثار الباقیه، ترجمۀ اکبر داناسرشت، چ6، تهران: امیرکبیر.
    10. التستری، محمدتقی (1410ق)، قاموس‌ الرجال، چ2، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
    11. الثعالبی، عبدالملک ‌بن‌ محمد (1992م)، اللطائف و الظرائف، طبعة الاولی، بیروت: المناهل.
    12. حاجی خلیفه، مصطفی (1941م)، کشف ‌الظنون عن أسامی ‌الکتب و الفنون، طبعة الاولی، بغداد: مکتبة ‌المثنی.
    13. الحموی، شهاب‌الدین یاقوت (1993م)، معجم‌ الأدباء، تحقیق إحسان عباس، طبعة الاولی، بیروت: الغرب ‌الاسلامی.
    14. دانش‌پژوه، محمدتقی (1344)، «کتاب‌شویان»، مجلۀ راهنمای کتاب، سال هشتم.
    15. دشتی، علی (1362)، پردۀ پندار، چ3، تهران: جاویدان.
    16. ــــــ (1363)، در دیار صوفیان، چ4، تهران: جاویدان.
    17. الذهبی، شمس‌الدین (1997م)، معرفة‌ القراء الکبار على‌ الطبقات و الأعصار، طبعة الاولی، بیروت: الکتب ‌العلمیه.
    18. الزرکلی، خیرالدین (1980م)، الأعلام، طبعة الخامسة، بیروت: دار العلم للملایین.
    19. زرین‌کوب، عبدالحسین (1362)، ارزش میراث صوفیه، چ5، تهران: امیرکبیر.
    20. ـــــــــ (1378خ)، دو قرن سکوت، چ9، تهران: سخن.
    21. ـــــــــ (2535 شاهنشاهی)، کارنامۀ اسلام چ2، تهران: امیرکبیر.
    22. زریاب خویی، عباس (1358)، بزم‌آورد (شصت مقاله دربارۀ تاریخ، فرهنگ و فلسفه)، چ1، تهران: محمدعلی علمی.
    23. السخاوی، محمد بن ‌عبدالرحمن (بی‌تا)، الضوء اللامع لأهل القرن التاسع، بیروت: الجیل.
    24. سزگین، فؤاد (1380)، تاریخ نگارش‌های عربی، ترجمۀ مهران ارزنده و شیرین شادفر، چ1، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    25. شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1397)، این کیمیای هستی دربارۀ حافظ، چ1، تهران: سخن.
    26. ـــــــــ (1383)، «ادارک بی‌چگونۀ هنر»، مجلۀ بخارا، شمارۀ 38، 189ـ۱۹۶.
    27. الشنترینی، علی‌ بن‌ بسام (1981م)، الذخیرة فی محاسن أهل‌ الجزیرة، تحقیق إحسان عباس، طبعة الاولی، لیبیا و تونس: الدار العربیة للکتاب.
    28. شولر، گریگور (1393)، شفاهی و مکتوب در نخستین سده‌های اسلامی، ترجمۀ نصرت نیل‌ساز، چ2، تهران: حکمت.
    29. شهیدی، سید جعفر (1372)، از دیروز تا امروز (مجموعۀ مقالات)، چ1، تهران: قطره.
    30. الصفدی، صلاح‌الدین (2000م)، الوافی بالوفیات، تحقیق احمد الأرناؤوط و ترکی مصطفی، طبعة الاولی، بیروت: إحیاء‌ التراث.
    31. العسقلانی، احمد بن علی (1326ق)، تهذیب ‌التهذیب، طبعة الاولی، الهند: مطبعة دائرة ‌المعارف ‌النظامیه.
    32. عطار نیشابوری، محمد بن ‌ابوبکر (بی‌تا)، تذکرة ‌الأولیاء، تصحیح میرزامحمدخان قزوینی [از روی چاپ نیکلسون]، چ5، تهران: مرکزی.
    33. فلوطین (1389)، دورۀ آثار فلوطین، ترجمۀ محمدحسن لطفی، چ2، تهران: خوارزمی.
    34. فیاض، ابراهیم و همکاران (1392)، «تصوف و جامعه‌شناسی توسعه‌نیافتگی در ایران»، دوفصلنامۀ الگوی پیشرفت اسلامی و ایرانی، سال دوم، شمارۀ 4، 61ـ۸۴.
    35. القشیری، عبدالکریم‌ بن ‌هوازن (1396)، الرسالة القشیریه، ترجمۀ ابوعلی حسن‌ بن‌ احمد عثمانی، تصحیح علی‌اصغر میرباقری‌فرد و مریم روضاتیان، چ1، تهران: سخن.
    36. القنوجی، محمد صدیق‌خان (2002م)، أبجد العلوم، طبعة الاولی، بیروت: ابن‌حزم.
    37. کاکایی، قاسم (1382)، وحدت وجود به روایت ابن‌عربی و مایستر اکهارت، چ2، تهران: هرمس.
    38. کحاله، عمر بن‌ رضا (1957م)، معجم ‌المؤلفین، طبعة الاولی، بیروت: دار إحیاء ‌التراث ‌العربی و مکتبة ‌المثنی.
    39. کرمر، جوئل.ل. (1375)، احیای فرهنگی در عهد آل بویه انسان‌گرایی در عصر رنسانس، ترجمۀ محمدسعید حنایی کاشانی، چ1، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    40. کسروی، احمد (1337)، صوفیگری، چ4، تهران، کتابخانۀ گوتنبرگ.
    41. ـــــــــ (1322)، «یکم دیماه و داستان آن»، مجلۀ پرچم، سال اول، شمارۀ 1، 2ـ۷.
    42. کوچک‌زاده، رضا (1392)، رضای‌نامه (خوانشی از شبیه‌نامه‌های رضوی)، چ1، تهران: سورۀ مهر.
    43. مطهری، مرتضی (1362)، خدمات متقابل اسلام و ایران، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    44. المعزّ بن بادیس (1409ق)، عمدة الکُتّاب و عُدّة ذوی‌ الألباب، تحقیق نجیب مایل هروی و عصام مکّیه، طبعة الاولی، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه.
    45. نویا، پُل (1373)، تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، ترجمۀ اسماعیل سعادت، چ1، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    46. الهجویری الغزنوی، علی ‌بن‌ عثمان الجلّابی (1381)، کشف ‌المحجوب، تصحیح و. ژوکوفسکی، مقدمۀ قاسم انصاری، چ8، تهران: طهوری.
دوره 18، شماره 1 - شماره پیاپی 35
35
فروردین 1401
صفحه 35-66
  • تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
  • تاریخ بازنگری: 29 خرداد 1402
  • تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
  • تاریخ انتشار: 01 فروردین 1401