مطالعات عرفانی
مقایسۀ تطبیقی مشی زاهدانه در تصوف بصره و شام در دو قرن نخست هجری
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اهل بیت(ع)، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اهل بیت(ع)، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران (نویسنده مسئول)
3 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
چکیده
بصره و شام به‌عنوان دو پایگاه اموی در دو قرن نخست هجری نقش بسزایی در رشد و ترویج اندیشه‌های زاهدانه و آموزه‌های صوفیانه در جهان اسلام داشته‌اند. بنابراین بررسی ابعاد مشی زاهدانه در این دو شهر در بُعد فردی و اجتماعی و تبیین اشتراکات و اختلافات این دو شهر در این زمینه، مسئلۀ این پژوهش قرار گرفت. با استمداد از روش مقایسۀ تطبیقی به دست آمد که با وجود اهتمام زیاد زاهدان این دو شهر به عبادت و ترک دنیا، بصریان رویکرد متعادل‌تری نسبت به شامیان داشته و زهد آن‌ها بیشتر در مسیر ارزش‌های اخلاقی بوده است، درحالی‌که در سرزمین شام زاهدان در اطالۀ نماز و کثرت روزه و تلاوت پیوستۀ قرآن می‌کوشیدند. در طبقۀ تابعان زاهدان بصری بیشتر از ترک دنیا و بی‌توجهی به آن، توجه به کسب حلال و استفادۀ شایسته از نعمت‌های دنیوی وجود داشته است و فقط در میان برخی شاگردان حسن بصری گونه‌هایی از زهد افراطی دیده می‌شود درحالی‌که اکثر زاهدان شامی به بهرۀ حداقل از نعمت دنیا و سرانۀ حکومتی اکتفا می‌کردند. در بُعد اجتماعی نوعی از انفعال، تساهل و انزواطلبی در برخورد با مسائل سیاسی، اجتماعی و برخورد با حاکمان در بصره دیده می‌شود، درحالی‌که زاهدان شامی علاوه بر نشر دانش و حدیث و تعالیم دین، تصدی امور، قضاوت و فرماندهی سپاه را نیز بر عهده گرفته و گفتمان اصلاحی، اعتراضی و پویا در نقد انحرافات بنی‌امیه را به‌منظور اصلاح و عمل کردن آن‌ها به سیرۀ پیامبر(ص) و صحابه دنبال کرده‌اند.
کلیدواژه‌ها
- قرآن کریم.
- ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید (۱۳۶۷ش)، جلوه‌های تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ترجمۀ محمود محمدی دامغانی، تهران نشر نی.
- ابن‌اثیر جزری، مبارک بن احمد (1368ش)، النهایة فی غریب الحدیث، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان،
- ابن‌اثیر، عزالدین ابوالحسن (1979م)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار الصادر.
- ابن‌تیمیه، احمد (1412ق)، مجموع فتاوی، به‌کوشش عبدالرحمن نجدی، ریاض: بی‌نا.
- ابن‌جوزی، جمال‌الدین (1421ق)، صفة الصفوة، قاهره: دار الحدیث.
- ــــــــ (1409ق)، القصاص و المذکرین، بیروت: مکتب الاسلامی.
- ابن‌حجر عسقلانی، ابوالفضل احمد بن علی (1968م)، تهذیب التهذیب، بیروت: دار الصادر.
- ــــــ (1415ق)، الاصابة فی تمییز الصحابة، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- ــــــ ( 1404ق)، تهذیب التهذیب، بیروت: دار الفکر.
- ابن‌حنبل، احمد (1416ق)، المسند، لبنان، بیروت: مؤسسة الرساله.
- ــــــ (1408ق)، الزهد، قاهره: دار الریان للتراث.
- ابن‌حوقل، محمد بن علی (1938م)، صورة الأرض، بیروت: دار الصادر.
- ابن‌خلکان، ابوالعباس (1948م)، وفیات الاعیان وابناء ابناء الزمان، تحقیق احسان عباس، بیروت: دار الصادر.
- ابن‌سعد، محمد (1968م)، الطبقات، بیروت: دار الصادر.
- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1364ش)، الاشارات و التنبیهات، ترجمه و شرح حسن ملکشاهی، تهران: سروش.
- ابن‌‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله (بی‌تا)، الاستیعاب فی المعرفة الاصحاب، بی‌جا: مکتبة نهضة المصر.
- ابن‌عدی، ابواحمد (1418ق)، الکامل فی الضعفاء الرجال، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- ابن‌عساکر، ابوالقاسم علی بن حسن (1415ق)، تاریخ مدینة الدمشق، به‌کوشش علی شیری، بیروت: دار الفکر.
- ـــــــ (1979م)، تهذیب تاریخ ابن‌عساکر، بیروت: طبع دار المسیرة.
- ابن‌فارس، احمد (1404ق)، معجم مقائیس اللغه، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
- ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر (1407ق)، البدایة و النهایة، بیروت: دار الفکر.
- ابن‌ماجه، محمد بن یزید (1418ق)، السنن، بیروت: دار الجیل.
- ابن‌مزاحم، نصر (1382ق)، وقعه صفین، به‌کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره: المؤسسة العربیة الحدیثیه.
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1414ق)، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت: دار الصادر.
- ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله (1405ق)، حلیة الاولیاء، قاهره: مطبعة السعادة.
- الاجری، ابوبکر محمد بن حسین عبدالله (1398ق)، اخلاق العلماء، عربستان صعودی: رئاسة إدارات البحوث العلمیة والافتاء.
- رفاعی، احمدفرید (1928م)، عصر المأمون، مصر: بی‌نا.
- بدوی، عبدالرحمن (1389ش)، تاریخ تصوف اسلامی، ترجمۀ محمدرضا افتخارزاده، بی‌جا: نشر افراز.
- پاکتچی، احمد (1383ش)، «بصره» در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد دوازدهم، تهران: انتشارات دایرةالمعارف بزرگ اسلام.
- توحیدی، ابوحیان (1419ق)، البصائر و الذخائر، بیروت: دار الصادر.
- حُصری، روضة الجمال (1422ق)، حیاة الحسن البصری و مسیرته العلمیه، دمشق: بی‌نا.
- ذهبی، شمس‌الدین (1405ق)، سیر اعلام النبلاء، به‌کوشش مجموعة محققین بإشراف شعیب الأرناؤوط، بی‌جا: مؤسسة الرسالة.
- ــــــــ (1419ق)، تذکرة الحفاظ، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- ــــــــ (2003م)، تاریخ الاسلام وَ وَفیات المشاهیر وَالأعلام، بی‌جا: دار الغرب الاسلامی.
- رضی، محمد بن حسین (۱۴۱۴ق)، نهج‌البلاغه (للصبحی صالح)، قم: هجرت.
- زین‌کوب، عبدالحسین (1394ش)، ارزش میراث صوفیه، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
- سراج طوسی، ابونصر(1914م)، اللمع فی التصوف، تحقیق رینولد الین نیکلسون، لندن: مطبعة بریل.
- سزگین، فؤاد (1412ق)، تاریخ التراث العربیه، قم: مکتبة آیت‌الله مرعشی نجفی.
- سلمی، ابوعبدالرحمن (1424ق)، طبقات الصوفیه، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- سید ترابی محمودآباد، سید حسن (1389)، «زمینه‌های زهد و تصوف در اندیشۀ حسن بصری»، نشریه عرفان اسلامی، دورۀ 7، شمارۀ 25: ۲۰۷ـ232.
- طبری، محمد بن جریر (1387ق)، تاریخ الطبری، بیروت: دار التراث.
- طریحی، فخرالدین بن محمد (1403ق)، مجمع البحرین، تهران: نشر مرتضوی.
- عطار نیشابوری، فریدالدین (1905م)، تذکرة الاولیاء، تصحیح رینولد الین نیکلسون، لیدن: مطبعة لیدن.
- عطوان، حسن (1371ش)، فرقه‌های اسلامی در سرزمین شام در عصر اموی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
- فان اس، یوزف (1396ش)، کلام و جامعه در سدۀ دوم و سوم هجری، ترجمۀ فرزین بانکی‌پور، تهران: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
- کتابی، بدرالدین (1368ش)، مجموعه مقالات به انضمام پنج مقالۀ نیکلسون، تهران: نشر نوین.
- کشی، محمد بن عمر (1363ش)، اختیار معرفة الرجال، قم: مؤسسة آل البیت(ع).
- کلابادی، محمد (۱۴۲۴ق)، التعرف لمذهب اهل التصوف، به‌کوشش عبدالحلیم محمود، قاهره: بی‌نا.
- مسعودی، ابوالحسن (1964م)، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق محمد محیی‌الدین عبدالحمید، مصر: مطبعة السعادة.
- مشهدی نوش‌آبادی، محمد (1400)، «تأثیرگذارترین صوفیان و مهم‌ترین موضوعات عرفانی سدۀ دوم تا چهارم هجری»، مجله مطالعات عرفانی، شمارۀ ۳۳: 319ـ۳۴۴.
- مفید، محمد بن محمد (1383ش)، الجمل و النصرة العترة فی الحرب البصرة، ترجمۀ احمد مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی.
- مکی، ابوطالب محمد بن علی (1422ق)، قوت القلوب فی معاملة المحبوب، قاهره: چاپ محمود ابراهیم رضوانی.
- مهمانواز، علی (1395)، «پیوند زهد و حدیث در کتاب الزهد ابن‌مبارک»، دوفصلنامه علمی‌پژوهشی صحیفه مبین، شمارۀ 59: 105ـ۱۳۰.
- ناظم‌زاده قمی، سید اصغر (1386ش)، اصحاب امام علی(ع)، قم: بوستان کتاب.
- نشار، علی سامی (1978م)، نشأة الفکر الفلسفی فی الاسلام، قاهره: بی‌نا.
- نوری، حسین بن محمدتقی (1408ق)، مستدرک الوسائل و مستبط المسائل، قم: مؤسسة آل البیت(ع).
- نویا، پل (۱۳۷۳ش)، تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، ترجمۀ اسماعیل سعادت، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- یاقوت حموی، ابوعبدالله (1399ق)، البلدان، بیروت: دار الاحیاء العربی.
)
دوره 18، شماره 1 - شماره پیاپی 35
35فروردین 1401صفحه 97-124
- تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
- تاریخ بازنگری: 29 خرداد 1402
- تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
- تاریخ انتشار: 01 فروردین 1401