مطالعات عرفانی
نقد نوع‌شناسی دینی در جامعه‌شناسی دین ماکس وبر (بر اساس حیات دنیوی بزرگان طریقت نعمت‌اللهی در ایران)
نویسنده
دکتری جامعه‌شناسی دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران (نویسنده مسئول)
چکیده
ماکس وبر در حوزۀ جامعه‌شناسی دین، به مطالعۀ جامع و مفصّل ادیان سراسر جهان اقدام و پیوندهای میان ادیان گوناگون و گروه‌های خاص اجتماعی و تأثیر انواع دیدگاه‌های دینی بر سایر جنبه‌های اجتماعی نظیر رفتار اقتصادی را بررسی کرده است. یکی از جنبه‌های مثبت و بی‌نظیر جامعه‌شناسی دین وبر، نوع‌شناسی دینی وی و برساخت انواع مثالی نگرش‌های دینی سه‌گانۀ زهد در دنیا، زهد فارغ از دنیا و عرفان دنیاگریز است. مسئلۀ پژوهش حاضر از این امر نشئت گرفته که وبر، صوفیه را در نوع مثالی عرفان دنیاگریز جای داده است و حال آنکه به نظر می‌رسد که این دیدگاه با واقعیات تاریخی تصوف و بزرگان صوفیۀ ایران همخوانی نداشته باشد. بنابراین با استفاده از روش اسنادی و بررسی متون و منابع تاریخی مرتبط، به بررسی حیات دنیوی برخی بزرگان طریقت نعمت‌اللهی در ایران اقدام شد. یافته‌ها نشان می‌دهند که برخلاف دیدگاه وبر، این مرشدان صوفی، هم به کار اشتغال داشته و هم در امور اجتماعی و انجام اعمال خیر و عام‌المنفعه کوشا بوده‌اند و نیز به تحصیل و تدریس علوم زمانۀ خود اهتمام داشته‌اند. بر همین اساس، انواع مثالی سه‌گانۀ وبر در نوع‌شناسی دینی وی، با نوع مثالی چهارمی موسوم به عرفان جامع، که مصداقش صوفیه هستند، تکمیل شدند.
کلیدواژه‌ها
- آرون، ریمون (1386)، مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه‌شناسی، ترجمۀ باقر پرهام، چ۸، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- آزمایش، سید مصطفی (1381)، درآمدی بر تحولات تاریخی سلسله نعمت‌اللهیه در دوران اخیر، چ۱، تهران: انتشارات حقیقت.
- اردبیلی، محمدمهدی (1396)، «مقدمه ویراستار فارسی»، نقد عقل محض، ترجمۀ بهروز نظری، چ۳، تهران: انتشارات ققنوس.
- اسپلیکا، برنارد و همکاران (1390)، روان‌شناسی دین؛ بر اساس رویکرد تجربی، چ۱، تهران: نشر رشد.
- باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1385)، «شاه نعمت‌الله ولی در سرزمین‌های پایین‌دست»، مجموعه مقالات درباره شاه نعمت‌الله ولی، چ۲، تهران: انتشارات حقیقت.
- بودُن، ریمون (1394)، مطالعاتی در آثار جامعه‌شناسان کلاسیک، ترجمۀ باقر پرهام، چ۱، تهران: نشر مرکز.
- بیچاره بیدختی (صالح‌علیشاه)، حاج شیخ محمدحسن (1372)، پند صالح، چ۶، تهران: انتشارات حقیقت.
- پارسانیا، حمید (1380)، عرفان و سیاست، چ۱، تهران: انتشارات مرکز آموزش و پژوهش.
- پازوکی، شهرام (1385)، «مجدّد طریقۀ نعمت‌اللهی در دورۀ جدید»، مجموعه مقالات درباره شاه نعمت‌الله ولی، چ۲، تهران: انتشارات حقیقت.
- پازوکی، شهرام 1396)، «مسئلۀ ارادت مولانا به شمس تبریزی»، مجموعه مقالات سومین همایش بین‌المللی شمس و مولانا، چ۱، خوی: انتشارات سروش.
- تابنده گنابادی (رضاعلیشاه)، حاج سلطان‌حسین (1379)، تاریخ و جغرافیای گناباد، چ۱، تهران: انتشارات حقیقت.
- ـــــــــ (1384)، نابغۀ علم و عرفان، چ۱، تهران: انتشارات حقیقت.
- ترنر، برایان اس. (1390)، ماکس وبر و اسلام، ترجمۀ سعید وصالی، چ۳، تهران: انتشارات مرکز.
- دیویس، وینستون (1395)، «دین و توسعه: وبر و تجربۀ آسیای شرقی»، درک توسعۀ سیاسی، ترجمۀ پژوهشکده مطالعات راهبردی، چ۳، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
- ذوالریاستین، میرزا عبدالحسین (1311)، پاره‌ای از رسائل شاه نعمت‌الله ولی، چ۱، تهران: مطبعة ارمغان.
- ساروخانی، باقر (1385)، روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی، چ۱۱، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- ساعی، علی (1386)، روش تحقیق در علوم اجتماعی، چ۱، تهران: انتشارات سمت.
- سرایی، حسن (1395)، یادداشت‌های کلاسی درس روش‌های تحقیق پیشرفته، تهران: دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی، دورۀ دکتری.
- سرایی، حسن و خوش‌آمدی، مرتضی (1397)، «تحولات نظری در سنخ‌شناسی سازمان‌های دینی»، فصلنامه علوم اجتماعی، سال 27، شمارۀ 82.
- سلطانی، محمد‌باقر (1385)، رهبران طریقت و عرفان، چ۶، تهران: انتشارات حقیقت.
- سیدین، علی (1389)، پشمینه‌پوشان، چ۲، تهران: انتشارات نی.
- شاه نعمت‌الله ولی، سید نورالدین (1386)، کلیات اشعار، چ۲، کرمان: انتشارات خدمات فرهنگی کرمان.
- صدریا، مجتبی (1382)، دعا برای اشیای گمشده، ترجمۀ داود طبایی، چ۱، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی و مرکز بین‌المللی گفتگوی تمدن‌ها.
- عطار نیشابوری، شیخ فرید‌الدین (1388)، تذکرة الاولیاء، با مقدمۀ جواد سلماسی‌زاده، چ۴، تهران: انتشارات دُر.
- فتح‌آبادی، ابوالفضل (1395)، «انتقاداتی بر انواع مثالی در جامعه‌شناسی دین ماکس وبر»، مجلۀ جامعه‌شناسی ایران، دورۀ هفدهم، شمارۀ 3، 135ـ۱۵۲.
- فرزام، حمید (1374)، تحقیق در احوال و نقد آثار و افکار شاه نعمت‌الله ولی، چ۱، تهران: انتشارات سروش.
- کرمانی، عبدالرزاق (1335)، «رسالۀ تذکره در مناقب شاه نعمت‌الله ولی»، مجموعه احوال شاه نعمت‌الله ولی، تصحیح و مقدمۀ ژان ابن، چ۱، تهران: انتشارات انستیتو ایران و فرانسه.
- نعمت‌اللهی، صنع‌الله (1335)، «رساله احوال و مقامات شاه نعمت‌الله ولی»، مجموعه احوال شاه نعمت‌الله ولی، تصحیح و مقدمۀ ژان ابن، چ۱، تهران: انتشارات انستیتو ایران و فرانسه.
- وبر، ماکس (1395)، اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‌داری، ترجمۀ رشیدیان و کاشانی، چ۶، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- ـــــ (1393)، اقتصاد و جامعه، ترجمۀ عباس منوچهری و همکاران، چ۳، تهران: انتشارات سمت.
- ـــــ (1392)، دین، قدرت، جامعه، ترجمۀ احمد تدین، چ۵، تهران: انتشارات هرمس.
- همیلتون، ملکم (1394)، جامعه‌شناسی دین، ترجمۀ محسن ثلاثی، چ۵، تهران: انتشارات ثالث.
- هیئت تحریریه (1380)، یادنامه صالح، چ۲، تهران: انتشارات حقیقت.
- هیوز، استیوارت (1369)، آگاهی و جامعه، ترجمۀ عزت‌الله فولادوند، چ۱، تهران: سازمان آموزش و انتشارات انقلاب اسلامی.
)
دوره 18، شماره 1 - شماره پیاپی 35
35فروردین 1401صفحه 217-250
- تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
- تاریخ بازنگری: 29 خرداد 1402
- تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
- تاریخ انتشار: 01 فروردین 1401