مطالعات عرفانی
بررسی جلوه‌های خمرسرایی صوفیانه در اشعار حسین بن ضحاک مشهور به خلیع
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید بهشتی تهران، ایران
2 دانشیار زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید بهشتی تهران (نویسنده مسئول)
چکیده
باده‌سرایی از مضامین مهم شعر در دوره‌های مختلف تاریخ ادب عربی بوده که از نیمۀ قرن دوم با ظهور شاعران بزرگی چون بشار بن بُرد، ابونواس و... شکل مستقلی به خود گرفت، اما این شعرا چندان از رویکرد شاعران جاهلی در خمر فاصله نگرفتند و بیشتر به جنبه‌های مادی و ظاهری خمر توجه کردند و در وصف جام و ساقی و ندیم و... شعر سرودند. از نقاط عطف اشعار خمری در عصر عباسی اول، ظهور جلوه‌های خمر صوفیانه بود که به‌شکل بارزی در اشعار حسین بن ضحاک، شاعر عصر عباسی اول نمود یافت؛ شاعری که با وجود اباحی‌گری در بیان شعری، با مهارت و چیره‌دستی خاصی توانست تا ارتباط زیبایی بین تصاویر خمری و صوفیانه ایجاد نماید و از رموز صوفیانه در خمر بهره گیرد. بررسی این خصیصۀ شعری با تلفیق شیوۀ توصیفی و تحلیلی، مسئله‌ای است که به آن پرداخته شده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که حسین بن ضحاک در زمانی که خمر، هنوز مضمون حسی و مادی داشت، به آن مفهوم صوفیانه بخشید و آن را با مقدسات و مضامین معنوی پیوند داد. در حقیقت نشانه‌های اولیه تصوف در شعر، ابتدا در اشعار حسین بن ضحاک نمودار گشت و سپس او توانست تا بر صوفیانی چون منصور حلاج تأثیر بگذارد و حتی به نظر می‌رسد که شاعرانی چون عراقی، مولوی، حافظ، جامی و... نیز از او تأثیر پذیرفته‌اند.
کلیدواژه‌ها
- قرآن کریم.
- آذرتاش آذرنوش (۱۳۹۳)، «حسین بن ضحاک» در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج21، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی: 532ـ535.
- ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1379)، شعاع اندیشه و شهود در فلسفۀ سهروردی، چ۵، تهران: حکمت.
- اصفهانی، ابوالفرج (1992م)، الأغانی، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- أعلمی الحائری (1983م)، دائرةالمعارف الشیعیة العامة، ج8، بیروت: مؤسسة الأعلمی.
- اقبالی، عباس (1385)، «من منصوری در انا الحق حسین بن منصور حلاج»، مجلۀ مطالعات عرفانی، شمارۀ 4، 19ـ36.
- برومندسعید، جواد (1385)، جرعه‌فشانی، تهران: ترفند.
- بیرونی، ابوریحان (1941م)، کتاب الهند، ترجمۀ سید اصغر علی‌صاحب، به نظر ثانی مولوی سید عطا حسین، دهلی: انجمن ترقی اردو.
- بیطار، محمدعدنان (2008م)، مجالس الخمر فی الشعر الأموی، اللاذقیة: جامعة تشرین.
- الحدری، مصطفی (1405ق)، «فائِت أشعار الخلیع»، مجلة اللغة العربیة الأردنی حسن الزیات، شمارۀ 35، 353ـ388.
- خرمشاهی، بهاءالدین و همکاران (1376)، دایرةالمعارف تشیع، ج15، چ۱، تهران: نشر حکمت.
- دهخدا، علی‌اکبر (1333)، لغت‌نامه، ج1، تهران: انتشارات روزنه.
- زرین‌کوب، عبدالحسین (1383)، تصوف ایرانی در منظر تاریخی آن، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، تهران: سخن.
- زیدان، الجورجی (1936م)، تاریخ آداب اللغة العربیة، بیروت: منشورات دار مکتبة الحیاة.
- سجادی، سید جعفر (1386)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چ۸، تهران: طهوری.
- شوقی‌ریاض، أحمد (1972م)، الحسین بن الضحاک حیاته و شعره، المجلس الأعلی لرعایة الفنون و الآداب.
- ضحاک، حسین (2005م)، دیوان، تحقیق جلیل العطیه، الطبعة الأولی، بغداد: لمنشورات الجمل.
- طه حسین (1960م)، حدیث الأربعاء، المجلد الثانی، مصر: دار المعارف.
- عدنان العوادی (بی‌تا)، الشعر الصوفی حتی أفول مدرسة بغداد و ظهور الغزالی، بغداد: دار شئون الثقافیة العامة.
- لاهیجی، شمس‌الدین محمد (1357)، دیوان اشعار و رسائل، به‌اهتمام برات زنجانی، تهران: دانشگاه تهران.
- نیکلسون، الن رینولد (1357)، پیدایش و سیر تصوف، ترجمۀ محمدباقر معین، تهران: طوس.
- ـــــــ (1358)، تصوف اسلامی و رابطۀ انسان و خدا، ترجمۀ محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: طوس.
- هادی‌پور، یوسف (۲۰۱۰م)، «المرأة و الخمر رمزان فی الشعر الصوفی»، مجلة التراث الأدبی، السنة الثانیة، العدد السادس، جامعة آزاد الاسلامیه، ص179ـ191.
- هجویری، علی بن عثمان (1383)، کشف المحجوب، چ۴، مقدمه، تصحیح و تعلیق محمود عابدی، تهران: انتشارات سروش.
- هداره، محمدمصطفی (1969م)، اتجاهات الشعر العربی فی القرن الثانی الهجری، القاهره: دار المعارف.
)
دوره 18، شماره 1 - شماره پیاپی 35
35فروردین 1401صفحه 251-270
- تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
- تاریخ بازنگری: 29 خرداد 1402
- تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
- تاریخ انتشار: 01 فروردین 1401