مطالعات عرفانی
تحلیل و بررسی کهن‌الگوی دوگانۀ شیر و بازتاب آن در متون حماسی، عرفانی و شعر آیینی
نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار و عضو هیات علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و زبان های خارجی دانشگاه کاشان
2 دانش آموخته دوره دکترای زبان و ادبیات فارسی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و زبان های خارجی دانشگاه کاشان.ایران
چکیده
کهن الگوی شیر در اساطیر جهانی و ادبیات ایرانی پایگاه خاصی داشته و شاعران و سخنوران از آن برای القای معانی فراوانی همچون شجاعت، سلطنت، جنگاوری و ..بهره برده‌اند؛ تا جایی‌که کشتن شیر یا اژدها در مهد توسط حضرت علی(ع) از ماجراهای مشهور اساطیری و پهلوانی است که تدریجا به حوزۀ اشعار آیینی راه یافته و بسیاری از شاعران آیینی از سدۀ هفتم تاکنون بدان پرداخته‌اند. شهرت نماد شیر در حوزۀ عرفان و اخلاق هم می‌تواند بحثی سمبولیک باشد و شیر نماد دشمنان بیرونی(اهریمن، دشمنان دین و...) و درونی(نفس) باشد که اغلب قدیسان دینی بر آن چیره شده‌اند. استفاده از نماد شیر به دلیل قالب حماسی و مفاخره‌آمیز، نه تنها در طول تاریخ، بلکه در حوزه شعر آیینی و حماسه‌های دینی و اشعار مدح بزرگان دین به‌ویژه حضرت علی(ع) بازتاب دارد. این پژوهش با روش تاریخی تحلیلی-تطبیقی و بهره گرفتن از منابع کتابخانه‌ای، ضمن بررسی کارکردهای چندگانۀ این کهن الگو به نقش آن در شعر عرفانی و آیینی نیز می-پردازد. نتایج نشان می‌دهد آیین و اسطوره پیوند ناگسستنی داشته و شیر در شمار کهن‌الگوهایی است که از دنیای اسطوره و حماسه پای در عرصۀ شعر عرفانی و آیینی گذاشته و به مقتضای آموزه‌های آن؛ جنبه‌های نمادین تازه‌ای یافته است
کلیدواژه‌ها
منابع
قرآن کریم.
آتشین جان، بابک. (1378). شهریارنامه. دانشنامه ادب فارسی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
آلبری، چارلز رابرت سیسل. 1375. زبور مانوی. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: فکر روز.
ابن‌شهرآشوب مازندرانی. (1379ق). مناقب آل ابی‌طالب(ع). دورۀ 4جلدی. قم: علامه.
استروس، لوی، مالینوفسکی، کراپ الکساندر، کازنوو، ژان، و آبراهام، کارل. (1377). جهان اسطورهشناسی. تهران: مرکز.
اسلامی‌نسب، مهتاب و دادخواه، مهتاب. 1392. شیر و خورشید تحلیل نقش نمادین در هنر و معماری دوران اسلامی. اولین همایش ملی جغرافیا، شهرسازی و توسعۀ پایدار. دانشگاه تهران. 18ص.
اسماعیلی، رضا. (1392). ناگهان دریا. چ۲. تهران: تجلی مهر.
افشاری، مهران، و مداینی، مهدی. 1377. هفت لشکر(طومار جامع نقالان). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
اکبری تتماج، حسین. (1391). گلزار اکبری. کاشان: خاطرات قلم.
الدمیری، الشیخ کمال‌الدین. (بی‌تا). حیاة الحیوان الکبری. المجلد الاول. بیروت-لبنان: دارالفکر.
الیاده، میرچا. (1396). اسطوره و آیین. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق. تهران: هیرمند.
انسانی، علی. (1392). دل سنگ آب شد. چ۴. تهران: جمهوری.
ایاز، حمید، و موسوی سیرجانی، سهیلا. (1397). تطبیق مفاهیم نمادین شیر در آثار حماسی، غنایی و عرفانی با تکیه بر شاهنامۀ فردوسی، خمسۀ نظامی و مثنوی مولانا. پژوهشنامه ادب حماسی، ۱۴(1) پیاپی 25، 35-71.
باقری، حسن، کیاده، معصومه، و شیبانی‌فرد، فاطمه. (1393). جانوران زیان‌کار (خرفستران) بر پایۀ متون اوستایی و فارسی میانه کتابی با نگاهی به اوراد و اذکار جهت دفع آنان. نشریۀ مطالعات ایرانی، شمارۀ 26، 1-28.
باقری، حسن. (1381). فصلنامه عاشورایی بهار اشک. چ۴. قم: حق‌بین.
بصیری، فرانک، و دستان، زهرا. (1399). نمادشناسی نقش شیر بالدار در ایران و چین. نشریۀ مبانی نظری هنرهای تجسمی، شمارۀ 9، 21-37.
بهرامی، عسکر. (1388). تاریخ اساطیری ایران. تهران: ققنوس.
پرون، استیوارد. (1381). اساطیر رم. ترجمۀ محمدحسین باجلان فرخی. تهران: اساطیر.
پورنامداریان، تقی، و پورعظیمی، سعید. 1390. تأملی در غزل‌رؤیاهای مولانا. مجلۀ مطالعات عرفانی، شمارۀ 13، 63-86.
جابز، گرترود. (1370). سمبل‌ها. ترجمۀ محمدرضا بقاپور. تهران: مترجم.
جوادزاده، هاشم. (1384). شرح و تصویرسازی اسطوره‌های ایرانی. به اهتمام امیر فرید. تهران: کلهر.
جین گرین، میراندا. (1376). اسطوره‌های سلتی. ترجمۀ عباس مخبر. تهران: مرکز.
چندلر، دانیل. (1387). مبانی نشانه‌شناسی. ترجمۀ مهدی پارسا. تهران: سورۀ مهر.
خالقی مطلق، جلال. (1366). ببر بیان (رویین‌تنی و گونه‌های آن). ایران‌نامه، شمارۀ 22، 200-227.
خالقی مطلق، جلال. (1372). ببر بیان. چاپ‌شده در گل‌رنج‌های کهن به‌کوشش علی دهباشی. تهران: مرکز، 275-342.
خباز کاشانی، حبیب‌الله. (بی‌تا). گل‌افشان. تهران: مطبوعاتی خزر.
خزایی، محمد. (1380). نقش شیر نمود حضرت علی(ع) در هنر اسلامی. کتاب ماه هنر، شمارۀ 31-32، 27-40.
خواجوی کرمانی، ابوالعطا کمال‌الدین محمود. (1319). سام‌نامه. تصحیح اردشیر بنشاهی. بمبئی.
خودی، الدوز. (1385). معانی نمادین شیر در هنر ایران. کتاب ماه هنر، شمارۀ 97-98، 96-104.
داعی آرانی، ملا حسن. (1383). دیوان قصاید. به اهتمام حبیب‌الله سلمانی آرانی. چ۱. قم: نورالسجاد.
دنیکن، اریک فون. (1372). در جستجوی افسانه‌های قدیمی. ترجمۀ شیرین رادان. تهران: فردوس و عطار.
رستگار فسایی، منصور. (۱۳۷۹). اژدها در اساطیر ایران. تهران: توس.
رستگار فسایی، منصور. (1383). پیکرگردانی در اساطیر. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
رضائی، مهدی. (1383). آفرینش و مرگ در اساطیر. تهران: اساطیر.
روتون، ک. ک. (1378). اسطوره. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: مرکز.
رودگر، محمد. (1400). گونه‌شناسی کرامات اولیا. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 60، 69-۹۵.
روزنبرگ، دونّار. (1379). اساطیر جهان: داستان‌ها و حماسه‌ها. ترجمۀ عبدالحسین شریفیان. تهران: اساطیر.
زمانی، کریم. (1386). شرح جامع مثنوی معنوی. چ18. تهران: اطلاعات.
ستاری، رضا، حسن‌پور آلاشتی، حسین، و حقیقی، مرضیه. (1394). نقد اسطوره و روان‌شناختی جایگاه زن در بانوگشسب‌نامه. زن در فرهنگ و هنر، 7(1)، 37-60.
ستاری، جلال. (1383). اسطوره در جهان امروز. تهران: مرکز.
سیگال، رابرت آلن. (1394). اسطوره. ترجمۀ احمدرضا تقاء. چ2. تهران: ماهی.
شامیان ساروکلانی، اکبر، و رضایی اول، مریم. (1389). شیر در منظومه‌های حماسی ایران. فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی، 7(29 و 30)، 91-110.
شمیسا، سیروس. (1387). انواع ادبی. چ3. تهران: میترا.
شهریار (بهجت تبریزی)، سید محمدحسین. (1387). اشعار شهریار در مدح معصومین(ع). تألیف محمد یوسفی. قم: جمکران.
شیخ صدوق. (1376). امالی الصدوق. چ6. تهران: کتابچی.
شیخ صدوق. (1378). عیون اخبار الرضا(ع). تصحیح مهدی لاجوردی. تهران: جهان.
صحتی سردرودی، محمد. (1389). محمد صلی الله علیه و آله و سلّم در شعر فارسی از ولادت تا رحلت. تهران: پرتو خورشید.
صفایی سنگری، علی، و آلیانی، رقیه. (1397). نشانه‌شناسی نماد حیوانی شیر در غزلیات شمس. پژوهشنامۀ عرفان، ۹(19)، 89-113.
طاهری، صدرالدین. (1391). کهن‌الگوی شیر در ایران، میانرودان و مصر باستان. نشریۀ هنرهای زیبا و تجسمی، شمارۀ 49، 83-93.
طبری، محمد بن جریر. (1352). تاریخ طبری. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: بنیاد فرهنگ.
عدالتی (برهانی)، جعفر. (۱۳۸۱). گلزار فاطمه. به کوشش نسرین سلطانی‌مقدم. چ۱. کاشان: نشر انوار الزهراء(س).
شجری، رضا و عربشاهی کاشی، الهام. (1402). تحلیل و آسیب‌شناسی شعر آیینی شاعران کاشان از سدۀ ششم تا امروز. کاشان: دانشگاه کاشان.
فراهی کاشانی، عزیزالله. (1380). خوشه‌ای از خرمن ادب. تدوین جعفر رسول‌زاده. دفتر یازدهم. قم: شکوفه یاس.
فرای، نورتروپ. (1390). «ادبیات و اسطوره». برگرفته از کتاب مجموعه مقالات اسطوره و رمز. ترجمۀ جلال ستاری. چ4. تهران: سروش، 101-126.
فرنبغ‌دادگی. (1378). بندهش. ویرایش مهرداد بهار. تهران: توس.
فروزانفر، محمدحسن (بدیع‌الزمان). (1380). شرح مثنوی شریف (جزو نخستین و دوم از دفتر اول). چ10. تهران: علمی و فرهنگی.
قاضی مرادی، حسن. (1382). اسطوره‌اندیشی جماعت ما برگرفته از کتاب گسترۀ اسطوره: گفتگوهای محمدرضا ارشادی. تهران: هرمس.
قائم‌مقامی، جهانگیر. (1348). پژوهشی دربارۀ تطور شیر و خورشید. بررسی‌های تاریخی، شمارۀ ۱، ۴(19)، 259-282.
قلی‌زاده، خسرو. (1388). فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایۀ متون پهلوی. چ2. تهران: کتاب پارسه.
قلی‌زاده، خسرو، و نوبخت‌فرد، سحر. (1393). نقد و بررسی روند تکامل شخصیت قهرمان در هفت‌خان رستم و اسفندیار براساس نظریۀ یونگ، نشریۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی، 22(77)، 2۳۹-2۷۳.
قمی، شیخ عباس. (1371). منتهی الآمال. چ2. تهران: کتابچی.
قناد کاشانی، اسماعیل. (1382). کتیبۀ عشق آل یاسین. کاشان: خاطرات قلم.
کارنوی، آلبرت جوزف. (1383). اساطیر ایرانی. ترجمۀ احمد طباطبایی. تهران: نشر علمی و فرهنگی.
کایوا، روژه. 1379. کنش اسطوره. برگرفته از کتاب جهان اسطورهشناسی4. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: مرکز، 46-65.
کراچی، روح‌انگیز. (1392). بانوگشسب‌نامه. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
کرتیس، وستا سرخوش. (۱۳۷۳). اسطوره‌های ایرانی. ترجمۀ عباس مخبر. تهران: مرکز.
کزازی، میرجلال‌الدین. (1385). نامۀ باستان. جلد اول و دوم. چ3و5. تهران: سمت.
کزازی، میرجلال‌الدین. (1376). رؤیا، حماسه، اسطوره. تهران: مرکز.
کسروی، احمد. (1309). تاریخچۀ شیر و خورشید. ارمغان، 11(7)، 588-597.
کمبل، ژوزف. (1384). اساطیر ایران و ادای دین. ترجمۀ ع. ا. بهرامی. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
کوپ، لارنس. (1384). اسطوره. ترجمۀ محمد دهقانی. تهران: علمی و فرهنگی.
کوپر، جین. (1392). فرهنگ نمادهای آیینی. ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: علمی.
گاردنر، جین ف. (1375). اسطوره‌های رومی. ترجمۀ عباس مخبر. تهران: مرکز.
گروتر، یورک گروت. (1390). زیبایی‌شناسی در معماری. ترجمۀ جهانشاه پاکزاد و عبدالرضا همایون. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
گریمال، پی‌یر و دیگران. (1395). انسان و اسطوره. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق. تهران: هیرمند.
گرین، راجرلنسلین. (1366). اساطیر یونان. ترجمۀ عباس آقاجانی. تهران: سروش.
گزگین، اسماعیل. (1395). هنر اسطورهشناسی. ترجمۀ بهروز عوض‌پور. تهران: علمی و فرهنگی.
گنون، رنه. (1390). منطق الطیر، برگرفته از کتاب اسطوره و رمز: مجموعه مقالات از ترجمه جلال ستاری. چ4. تهران: سروش.
لیک، گوندولین. (1385). فرهنگ اساطیر شرق باستان. ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: طهوری.
مبینی، مهتاب. (1389). بررسی تطبیقی نقش شیر در اساطیر و هنر ایران و هند. فصلنامۀ هنرهای تجسمی نقش‌مایه. ۳(6)، 43-48.
مجابی، جواد. (1387). شیر (زن) و خورشید (خانم)های ژازه. تندیس، شمارۀ 143، 3-5.
مجلسی، محمدباقر. (1۴03ق). بحار الانوار. بیروت: دار الاحیاء التراث العربی.
مجمع مدرسین و محققان حوزۀ علمیۀ قم. (1388). عاشورا، عزاداری، تحریفات: مقالات و مصاحبه‌ها. تصحیح و ویرایش محمدعلی کوشا. چ۳. قم: صحیفۀ خرد.
مرکز مطالعات راهبردی خیمه. (1385). بهای وصل. چ2. قم: گنج معرفت.
مشجری مداح، احمد، و قنادزاده کاشانی، احمد. (1350). نغمه‌های کاشان. قم: چاپخانۀ پیروز.
مصفی، ابوالفضل. (1366). فرهنگ اصطلاحات نجومی. چ2. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
معتمدی کاشانی، سید حسین. (1383). عزاداری سنتی شیعیان. کاشان: قلم مکنون.
معتمدی کاشانی، سید حسین. (1387). سروده‌های سنتی. قم: قلم مکنون.
مولوی، جلال‌الدین محمد. (1370). مثنوی معنوی. تصحیح محمد استعلامی. تهران: زوّار.
مولوی، جلال‌الدین محمد. (1371). مثنوی معنوی. تصحیح نیکلسون. تهران: پژوهش.
مولوی، جلال‌الدین محمد. (1385). فیه مافیه. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: نگاه.
میرباقری‌فرد، سید علی‌اصغر، و نیازی، شهرزاد. (1389). بررسی و تحلیل زبان عرفانی در آثار عین‌القضات همدانی. فصلنامۀ پژوهش‌های فلسفی-کلامی، سال 12، 267-286.
میرمحمدی، کیوان. (1388). آیین اژدهاکشی؛ با بازآفرینی مداوم زمان. مجلۀ فردوسی، شمارۀ 74 و 75، 84-85.
میهنی، محمد بن منور. (1390). اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. چ10. تهران: آگاه.
میهنی، محمد بن منور. (1388). اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید. به اهتمام ذبیح‌الله صفا. چ3. تهران: فردوس.
نامورمطلق، بهمن. (1392). درآمدی بر اسطورهشناسی: نظریه‌ها و کاربردها. تهران: سخن.
نائب‌زاده، راضیه، و سهرابی نصیرآبادی، مهین. (1400). نمادینگی حضور توأمان نقش شیر و اژدها در آثار هنری ایران در عصر اسلامی. هنر و معماری. نشریه هنر خراسان، شمارۀ 4، 1-24.
نظامی گنجه‌ای، جمال‌الدین ابومحمد الیاس بن یوسف. (1386). هفت‌پیکر. به کوشش سعید حمیدیان. چ6. تهران: قطره.
نوری‌زاده، احمد. (1376). تاریخ و فرهنگ ارمنستان. تهران: چشمه.
نهاوندی، شیخ علی‌اکبر. (بی‌تا). انوار المواهب نهاوندی. بی‌جا: کتاب‌فروشی محمودی.
نیکویی، مژگان، قوجه‌زاده، علیرضا، و خدادادی مهابادی، معصومه. (1399). نماد حیوانی شیر در مذهب و اساطیر ایران باستان و ادبیات منظوم فارسی. نشریۀ مطالعات ادبیات تطبیقی، شمارۀ 55، 455-471.
واحددوست، مهوش. (1379). نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه. تهران: سروش.
واحددوست، مهوش. (1381). رویکردهای علمی به اسطورهشناسی. تهران: سروش.
وارنر، رکس. (1386). دانشنامۀ اساطیر جهان. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: اسطوره.
وصاف بیدگلی، محمدرضا. 1375. دیوان وصاف بیدگلی. تدوین نصرت‌الله اربابی. تهران: کسرایی.
هارت، جرج. (1374). اسطوره‌های مصری. ترجمۀ عباس مخبر. تهران: مرکز.
هیزمی آرانی، جعفرعلی. (1394). همپای عشق. کاشان: مرسل.
یگانه، محمدعلی. (1384). بوستان مرق. کاشان: مرسل.
Ettinghausen, R. (1954). The ‘Wade Cup’in the Cleveland Museum of Art. Its Origin and Decorations, in Ars Orientalis, Vol. 2, University of Michigan.
)
دوره 19، شماره 2 - شماره پیاپی 38
اسفند 1402
- تاریخ دریافت: 10 بهمن 1402
- تاریخ بازنگری: 01 آذر 1403
- تاریخ پذیرش: 01 آذر 1403
- تاریخ انتشار: 01 اسفند 1402