پژوهشی درباره ابوبکر کلابادی و کلاباد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران

2 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران

3 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران

چکیده

ابوبکر کلابادی از عارفانِ قرن چهارم است. بر خلاف کتاب مشهورش، التعرّف، زندگی شخصیِ وی چندان آشکار نیست. محل تولّد و فوت وی، یعنی محلّة کلاباد نیز هیچ گاه به صورت علمی بررسی نشده‌است. این مقاله در دو بخش به ابوبکر کلابادی می‌پردازد. نخست دربارة زندگی شخصِیِ او که شامل امور مهمّی چون: نسب، مشایخ‌‌‌،‌‌ آثار، تاریخ تولّد و فوت وی است، بحث‌ کرده‌ و در قسمت دوّم مقاله، واژۀ «کلاباد»، گونه‌های مختلف تلفّظ آن، ریشه‌ها و اشتقاق‌های احتمالی‌اش بررسی‌شده‌است. تلاش شده منابعی را که دربارة کلاباد سخنی گفته‌اند و در میان مطالب خود، اطلاعات جدیدی دربارة این مکان جغرافیایی ارائه کرده‌اند معرفی کند. سوال اصلی این پژوهش این است که آیا با کنار هم قرار دادن آنچه که در منابع گوناگون درباره وی و زادگاهش آمده، می‌توان به تصویر تازه‌ای از ابوبکر کلابادی و محل زندگی وی دست‌یافت؟ در این پژوهش کوشیدیم تا با روش تحلیل متن بر اساس استقرای تامّ، یعنی: گردآوری تمام اطلاعاتِ مربوط به کلابادی و مخصوصاً محل زندگی او، کلاباد، به این هدف برسیم.با بررسی متون مختلف، نتایج مهمّی به دست آمد مانند این که: سیّد پایبند که یکی از پیران کلابادی بوده، همان ابوالحسن همدانی است که در تاریخ بغداد و رساله قشیریه، نامِ وی آمده است.همچنین تاریخ فوت کلابادی به احتمال فراوان همان 385 ه.ق است و وی متولّد اوایل قرن چهارم است.درباره کلاباد نیز می‌توان به این نتیجه رسید که: تلفّظ درست آن، کُلاباد است و دور نیست که از دو واژه (کول) به معنای تالاب و (آباد) ساخته شده باشد.

کلیدواژه‌ها

 
منابع
ابن‌ابی‌الوفاء، عبدالقادر بن محمد. (1993م). الجواهر المضیۀ فی طبقات الحنفیۀ. تحقیق عبدالفتاح محمد حلو. بی‌جا: هجر.
ابن‌بطوطه. (1376). سفرنامۀ ابن‌بطوطه. ترجمۀ محمدعلی موحّد. تهران: آگه.
ابن‌مازه، محمد بن عمر. (1392). لطائف الاذکار. تصحیح و حواشی رسول جعفریان. تهران: نشر علم.
ابن‌حوقل. (1992م). صورة الارض. بیروت: دارالمکتبة الحیاة.
ادنه وی، احمد بن محمد. (1417ق). طبقات المفسرین. تحقیق سلیمان بن صالح خزی. مدینۀ منوره: مکتبۀ العلوم و الحِکَم.
اصطخری، ابواسحاق ابرهیم. (1340). مسالک و ممالک. به کوشش ایرج افشار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
انصاری هروی، ابواسماعیل عبدالله. (1386). طبقات ‌الصوفیه. مقدمه، مقابله، تصحیح و فهارس محمد سرور مولایی. تهران: توس.
ایمانی، بهروز. (1394). اقرارنامه‌ای از سدۀ هفتم. فصلنامۀ نقد کتاب، فقه و حقوق، ۱ (1)، ۱۸۳-۱۸۶.
بارتولد، واسیلی ولادیمیروویچ. (1366). ترکستان‌نامه. ترجمۀ کریم کشاورز. تهران: آگاه.
البخاری الکلاباذی، ابوبکر محمد بن ابواسحاق. (1994م). التعرّف لمذهب اهل التصوف. تصحیح و اهتمام آرتور آربری. قاهره: مکتبة الخانجی.
البخاری الکلاباذی، ابی‌بکر محمد بن ابراهیم بن یعقوب. (2008م). بحر الفوائد (مشهور به معانی الاخبار). دراسه و تحقیق وجیه کمال‌الدین زکی. قاهره: دارالسلام.
بخاری، صلاح بن مبارک. (1371). انیس الطالبین و عدة السالکین. تصحیح و مقدمۀ خلیل ابراهیم صاری اوغلی، به کوشش توفیق‌هاشم‌پور سبحانی. تهران: کیهان.
بخاری، صلاح بن مبارک. (احتمالاً قرن 10). نسخۀ خطی انیس الطالبین و عدة السالکین. شمارۀ مدرک کتابخانۀ مجلس: IR10-36729 ۱۷۶ . ص، ۲۱ س، ۲۴×۱۸/۵ س.م.
بشری، جواد. (1398). دست‌نویسی پراهمیت از انیس الطالبین و ارتباط آن با دهخدا. میراث شهاب، ۲۵ (96)، ۸۹-۱۰۲.
بغدادی، اسماعیل. (1955). هدیة العارفین. تصحیح محمدمهدی خرسان. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
بیهقی، علی بن زید. (1361). تاریخ بیهق. تصحیح و تعلیقات احمد بهمنیار. مقدمۀ علامه محمد قزوینی. تهران: فروغی.
بیهقی، علی بن زید. (1385). لباب الانساب و الالقاب والألقاب. شارح: شهاب‌الدین مرعشی. تصحیح و تنظیم: مهدی رجایی. اشراف: محمود مرعشی. قم: مکتبۀ آیۀ الله العظمی المرعشی النجفی(ره).
پارسا، خواجه محمد. (1381). فصل الخطاب. تصحیح، مقدمه و تعلیقات جلیل مسگرنژاد. تهران: نشر دانشگاهی.
پروزورف، استانیسلاو: گردآوری و ویراستاری علمی، نگارش مقدمه؛ نمایه‌سازی: الکسی خیسمتولین، مشاور علمی: اولگ آکیموشکین، ولادیمیر بابرونیکوف و انس خالداف. (1999). دایرةالمعارف اسلام در سرزمین امپراتوری سابق روسیه. جلد 2. مسکو: «ادبیات شرقی» آکادمی علوم روسیه.
پورجوادی، نصرالله. (1396). پارسی‌گویی در تصوف. تهران: سوفیا.
تبریزی، محمد حسین بن خَلَف. (1342). برهان قاطع. به اهتمام محمد معین. تهران: ابن‌سینا.
جامی، نورالدین عبدالرحمن. (1390). نفحات الانس. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. تهران: سخن.
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله. (بی‌تا). کشف الظنون. شارح شهاب‌الدین مرعشی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
حاکم نیشابوری، ابوعبدالله. (1375). تاریخ نیشابور. ترجمۀ محمد بن حسین خلیفۀ نیشابوری. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگه.
حجتی، سید محمدباقر، مهمان‌نواز، علی و مهریزی، مهدی. (1395). بررسی جریان‌های کلامی اثرگذار بر التعرّف کلابادی. مطالعات عرفانی، شمارۀ ۲۳، ۱۷۹-۲۰۶.
حَمَوی، یاقوت بن عبدالله. (1986م). المشترک وضعاً و المفترق صقعاً. بیروت: عالم الکتب.
حَمَوی، یاقوت بن عبدالله. (1977م). مُعجم البُلدان. بیروت: دار صادر.
خطیب بغدادی، ابی‌بکر احمد بن علی بن ثابت. (2001م). تاریخ مدینة الاسلام. حَقَّقَه و ضَبَط نَصَّه و عَلَّقَ عَلَیه دکتر بشّار عوّاد معروف. بیروت: دارالغرب الاسلامی.
خوافی، احمد بن جلال‌الدین محمد. (1341). مجمل فصیحی. تصحیح و تحشیۀ محمود فرّخ. مشهد: کتاب‌فروشی باستان.
دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه. زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی.تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
رازی، امین احمد. (1378). تذکرۀ هفت اقلیم. تصحیح، تعلیقات و حواشی محمدرضا طاهری. تهران: سروش.
زبیدی، مرتضی و فیروزآبادی، محمد بن یعقوب. (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس. تصحیح و تنظیم: علی شیری. بیروت: دارالفکر.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1379). جستجو در تصوف ایران. تهران: امیرکبیر.
السمعانی، أبی‌سعد عبدالکریم بن محمد بن منصور. (1977م). الأنساب. اعنّی بتصحیحه و والتعلیق علیه عبدالرحمن بن یحیی معلمی الیمانی. مکه: الفاروق الحدیثه للطباعة و النشر.
سنایی غزنوی، مجدود بن آدم. (1388). دیوان سنایی غزنوی. مقدمه و فهرست؛ به سعی و اهتمام محمد تقی مدرّس رضوی. تهران: سنایی.
سندی، محمد بن عبد الهادی. (1431ق). حاشیة السندی علی مسند الامام احمد بن حنبل. ریاض: دار المأثور.
شمس منشی، محمد بن هندوشاه. (1976م). دستور الکاتب فی تعیین المراتب. تصحیح و تنظیم عبدالکریم علی‌زاده. بی‌جا: فرهنگستان علوم، انستیتوی خاورشناسی.
عثمانی، ابوعلی حسن بن احمد. (1388). رسالۀ قشیریه. با تصحیحات و استدراکات بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
عطار نیشابوری، فریدالدین محمد. (1399). تذکرة الاولیا. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
عطار نیشابوری، فریدالدین محمد. (1400). منطق الطیر. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
عمری، علی بن محمد. (1380). المجدی فی انساب الطالبیین. شارح: شهاب‌الدین مرعشی. اشراف: محمود مرعشی. تصحیح و تنظیم احمد مهدوی دامغانی. قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.
عینی، صدرالدین. (1362). یادداشت‌ها. به کوشش سعیدی سیرجانی. تهران: آگاه.
فرای، ریچارد ن. (1348). بخارا دستاورد قرون وسطی. ترجمۀ محمود محمودی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
القشیری، ابی‌القاسم عَبدالکریم بن هوازن. (2001م). الرسالة القشیریه. وَضَعَ حَواشِیَه خلیل المنصور. بیروت: دارالکتب العلمیه.
کحاله، عمر رضا. (1376ق). معجم المؤلفین. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
کروسینسکی. (1363). سفرنامه. ترجمۀ عبدالرزاق دنبلی. مقدمه و تصحیح مریم میراحمدی. تهران: توس.
گای لسترنج. (1386). جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. ترجمۀ محمود عرفان. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
اللواتی الطنجی، شمس‌الدین أبی عبدالله محمد بن عبدالله. (1997). رحله ابن‌بطوطه. قدّم له و حقّقه عبدالهادی التازی. مغرب: أکادیمیه المملکة المغربیه.
مارکوارت، ژوزف. (1368). وِهَرود و اَرَنگ. ترجمه با اضافات داود منشی‌زاده. تهران: موقوفات دکتر محمود افشار.
مروزی علوی، اسماعیل بن حسین. (1409ق). الفخری فی انساب الطالبیین. مقدمۀ شهاب‌الدین مرعشی. تصحیح و تنظیم مهدی رجایی. قم: کتابخانۀ عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی(ره).
مستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیل بن محمد. (1349). خلاصه شرح تعرّف. تصحیح و تنظیم احمد علی رجایی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
مُستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیل بن محمد. (1363). شرح التعرّف لمذهب التصوف، نورالمریدین و فضیحة المدّعین. مقدمه، تصحیح و تحشیه: محمد روشن. تهران: اساطیر.
مُستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیل بن محمد. (1392). شرح التعرّف لمذهب التصوف. نسخۀ برگردان به قطع نسخۀ اصلی. مقدمه و یادداشت‌ها: نجیب مایل هروی. تهران: میراث مکتوب، مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد. (1361). احسن التقاسیم. ترجمۀ علینقی منزوی. تهران: شرکت مترجمان و مؤلفان ایران.
ملازاده بخاری، احمد بن محمود. (1370). تاریخ ملازاده. اهتمام احمد گلچین معانی. تهران: مرکز مطالعات ایرانی.
میرخواند، محمد بن خاوندشاه. (1270ق). روضة الصفا. بی‌جا: دارالطباعة خاصه جدیدة.
میهنی، محمد بن مُنوّر. (1390). اسرار التوحید. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگه.
نادرخان، محمد. (1367). راهنمای قطغن و بدخشان. تصحیح و تحشیۀ منوچهر ستوده. تهران: مؤسسۀ فرهنگی جهانگیری.
ناشناس. (1334). قندیّه (در بیان مزارات سمرقند). به کوشش ایرج افشار. تهران: طهوری.
النَرشَخی، ابوبکر محمد بن جعفر. (1363). تاریخ بخارا. ترجمۀ ابونصر احمدبن محمد بن نصر القُباوی. تلخیص محمد بن زُفر بن عُمر تصحیح مدرّس رضوی. تهران: توس.
نفیسی، علی‌اکبر. (1355). فرهنگ نفیسی. مقدمۀ محمدعلی فروغی. تهران: خیّام.
واعظ کاشفی، علی بن حسین. (1356). رشحات عین الحیات. مقدمه، تصحیحات، حواشی و تعلیقات علی‌اصغر معینیان. تهران: بنیاد نیکوکاری نوریانی.
واله اصفهانی، محمدیوسف. (1379). روضه‌های ششم و هفتم از خلد برین. به کوشش میر‌هاشم محدّث. تهران: میراث مکتوب.
وامبری، آرمینیوس. (1370). سیاحت درویشی دروغین در خانات آسیای میانه. ترجمۀ فتحعلی خواجه‌نوریان. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
هُجویری، ابوالحسن علی بن عثمان. (1389).کشف المحجوب. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. تهران: سروش.
هدایت، رضاقلی بن محمد‌هادی. (بی‌تا). انجمن‌آرای ناصری. تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.
یزدی، شرف‌الدین علی. (1887م). ظفرنامه. کلکته: مطبعة ببتس مشن پریس.
Imamov sukhrob solekhovich. Bobomurotov hamza halimovich. (2023). Architecture and history of 12 gates of Bukhara. Международный научный журнал. № 7 (100), часть. Февраль, 2023.
  • تاریخ دریافت: 24 تیر 1403
  • تاریخ بازنگری: 07 دی 1403
  • تاریخ پذیرش: 10 دی 1403
  • تاریخ انتشار: 01 اسفند 1402