بررسی و تحلیل «حدیث عماء» و لوازم عرفانی آن در مکتب ابن‌عربی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه فلسفه و حکمت اسلامی دانشگاه شاهد، تهران، ایران،

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه شاهد، تهران، ایران

چکیده

مهم‌ترین مسألۀ عرفان نظری، «اسماء الهی» است که آغاز تجلّیات آنها از مقام احدیّت و واحدیّت است. بدین‌جهت دو مقام یادشده در عرفان نظری از اهمّیت بسزایی برخوردار است. تنها مستند نقلیِ عارفان در تبیین این دو مقام، «حدیث عماء» است. برخی از عارفان، «عَماء» را منطبق با احدیّت دانسته و برخی دیگر آن را بر مقام واحدیّت تطبیق می‌دهند. هر چند به نظر می‌رسد این اختلاف به دلیلِ نزدیکی و قُرب دو مقام مذکور، چندان بنیادین نیست، امّا حدیث مورد استناد آنان از جهت منبعی، دلالی و سندی با نقدی جدّی رو به روست؛ زیرا، در هیچ‌یک از منابع روایی کهن شیعه گزارش نشده، مضمون آن با باورهای بنیادین و مبانی الهیاتی مسلمانان (به‌ویژه شیعه و اشاعره) ناسازگار بوده و در سلسله اَسناد آن نیز راویان مجهول و نامعتبر وجود دارد. در نقطۀ مقابل، روایات فراوان و معتبری در منابع کهنِ روایی شیعه گزارش شده که با حدیث یادشده تعارض دارند. با توجه به قواعد فقه الحدیث و نقد الحدیث، «حدیث عماء» به دلیل ضعف‌های منبعی، دلالی و سندی یارای مقابله با روایات متعارض را ندارد، بنابراین استناد به آن در تبیین و اثبات مقام احدیّت و واحدیّت با مبانی علمی و معرفتی اسلام سازگاری ندارد.

کلیدواژه‌ها

 
منابع
قرآن کریم.
آشتیانی، سید جلال‌الدین. (1381ش). مقدمۀ رسائل قیصرى. تهران: مؤسسۀ پژوهشى حکمت و فلسفه.
ابن‌ابی‌جمهور احسائی، محمد بن زین‌الدین. (1405ق). عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة. قم: دار سیدالشهداء.
ابن‌اثیر جزری، مجدالدین ابوالسعادات. (1383ق). النهایة فی غریب الحدیث و الأثر. تحقیق محمود محمد الطناحی. بیروت: المکتبة الاسلامیة.
ابن‌ترکه، صائن‌الدین. (1351ش). چهارده رسالۀ فارسى. تهران: تقی شریف رضائی.
ابن‌جوزى حنبلى، عبدالرحمن. (1421ق). دفع شبه التشبیه بأکف التنزیه،. عَمّان‏: دارالامام النووی‏.
ابن‌حبّان، محمد. (1393ق). الثقات. حیدرآباد: مؤسسة الکتب الثقافیة.
ابن‌حجر عسقلانی، شهاب‌الدین احمد بن علی. (1404ق). تهذیب التهذیب. بیروت: دارالفکر.
ابن‌حنبل، احمد بن محمد. (1408ق). کتاب العلل و معرفة الرّجال. بیروت: دارالخانی.
ابن‌حنبل، احمد بن محمد. (1416ق). مسند الامام أحمد بن حنبل. بیروت: مؤسسة الرسالة.
ابن‌سیده، ابوالحسن علی بن اسماعیل. (1424ق). المُحکم و المحیط الأعظم. تحقیق عبدالستّار احمد فراج. چ۲. قاهره: معهد المخطوطات العربیة.
ابن‌‌شهرآشوب مازندرانی، ابوجعفر محمد بن علی. (1429ق). متشابه القرآن والمُختَلَفُ فیه. تحقیق حامد جابر حبیب المؤمن الموسوی. بیروت: مؤسسة العارف للمطبوعات.
ابن‌طاووس، علی بن موسی. (1400ق). الطرائف فی معرفة مذهب الطوائف. تحقیق علی عاشور. قم: خیّام.
ابن‌عبدربّه آندلسی، احمد بن محمد. (1404ق). العِقد الفرید. تحقیق مفید محمد قمیحة. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‌عربى، محیى‌الدین. (1367ش). مجموعة رسائل ابن‌عربى. بیروت: دار احیاء التراث العربى.
ابن‌عربى، محیى‌الدین. (1946م). فصوص الحکم. قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة.
ابن‌عربى، محیى‌الدین. (1994م). الفتوحات المکیه. بیروت: دار احیاء التراث العربى.
ابن‌ماجه، محمد بن یزید. (1418ق). سنن ابن‌ماجه. بیروت: دار الجیل.
ابوعُبَید هروی، قاسم بن سلّام. (1404ق). غریب الحدیث. تحقیق حسین محمد محمد شَرَف و عبدالسلام محمد هارون. قاهره: الهیئة العامّة لشؤون المطابع الأمیریة.
ازهری، ابومنصور محمد بن احمد. (1975م). تهذیب اللغة. تحقیق عبدالسلام محمد هارون و محمد علی النجّار. قاهره: الهیئة المصریة العامّة للکتاب.
بخارى، محمد بن اسماعیل. (1410ق). صحیح البخاری. قاهره: لجنة إحیاء کتب السنة.
بیهقى‏، ابوبکر احمد بن حسین. (1417ق). الأسماء و الصفات. بیروت: دارالجیل.
تِرمِذى، محمد بن عیسى. (1419ق). سُنن الترمذی. قاهره: دارالحدیث.
جامى، عبدالرحمن. (1370ش). نقد النصوص فى شرح نقش الفصوص. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
جُندى، مؤید‌الدین. (1423ق). شرح فصوص الحکم. قم: بوستان کتاب.
جوادی آملی، عبدالله. (1386ش). رحیق مختوم. قم: اسراء.
حسن‌زاده آملى، حسن. (1378ش). مُمِدّ الهِمَم در شرح فصوص الحکم . تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
خزّاز قمّی (رازی)، علی بن محمد. (1401ق). کفایة الأثر فی النصّ على الأئمة الاثنی عشر. تحقیق عبداللطیف حسینی کوه‌کمره‌ای. قم: بیدار.
خطیب بغدادی، احمد بن علی. (۱۴۱۷ق). تاریخ بغداد. تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا. بیروت: دارالکتب العلمیه.
دمشقی، عبدالرحمن بن احمد الحنبلی البغدادی. (بی‌تا). الذیل على طبقات الحنابلة. بیروت: دارالمعرفة.
رازى، فخرالدین. (1420). التفسیر الکبیر. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
راغب اصفهانى، حسین بن محمد. (1412ق). مفردات ألفاظ القرآن. بیروت: دارالقلم.
زمخشری، محمود بن عمر. (1971م). الفائق فی غریب الحدیث. تحقیق علی محمد البجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم. چ۲. قاهره: عیسی بابی الحلبی و شرکاؤه.
سید رضی، محمد بن حسین موسوی. (1406ق). خصائص الأئمة علیهم السلام (خصائص أمیرالمؤمنین علیه‌السلام). تحقیق محمدهادی امینی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
سید مرتضی علم‌الهدی، علی بن حسین موسوی. (1998م). الأمالی (غُرَر الفوائد و دُرَر القلائد). تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم. قاهره: دارالفکر العربی.
صدوق، محمد بن علی بن حسین. (1398ق). التوحید. تحقیق هاشم حسینی. قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
طباطبایى محمدحسین. (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن‏. قم‏: مکتبة النشر الاسلامی.
عسکری، حسن. (1402ق). تصحیفات المحدّثین. قاهره: المطبعة العربیة الحدیثة.
فتّال نیشابوری، محمد بن احمد. (1375ش). روضة الواعظین و بصیرة المتّعظین. قم: رضی.
فرغانى، سعیدالدین. (1379ش). مشارق الدرارى شرح تائیة ابن‌فارض. قم: دفتر تبلیغات اسلامى.
فرغانى، سعیدالدین. (1428ق). مُنتهى المدارک فى شرح تائیة ابن‌فارض. بیروت: دارالکتب العلمیه.
فنارى، شمسئلدین محمد. (2010م). مصباح الأنس بین المعقول و المشهود. بیروت: دارالکتب العلمیه.
قزوینی، ملاخلیل بن غازی. (1429ق). صافی در شرح کافی. تصحیح و تحقیق محمدحسین درایتی و حمید احمدی جلفایی. قم: دارالحدیث.
قمّی، عباس. (1388ش). مفتایح الجنان. قم: دارالعرفان.
قونوی، صدرالدین. (2010م). مفتاح الغیب. بیروت: دارالکتب العلمیه.
قیصرى، داود. (1375ش). شرح فصوص الحکم. تهران: انتشارات علمى و فرهنگى.
کلینی، محمد بن یعقوب. (1429ق). الکافی. تحقیق دارالحدیث. قم: دارالحدیث.
کاشانى، عبدالرزاق. (1370ش). شرح فصوص الحکم. قم: انتشارات بیدار.
کاشانى، عبدالرزاق. (1380ش). مجموعه رسائل و مصنّفات کاشانى. تهران: میراث مکتوب.
کاشانى، عبدالرزاق. (1385ش). شرح منازل السائرین. قم: انتشارات بیدار.
کاشانى، عبدالرزاق. (1426ق). اصطلاحات الصوفیه. بیروت: دارالکتب العلمیه.
مِزِّی‏، جمال‌الدین یوسف. (1406ق). تهذیب الکمال. بیروت: مؤسسة الرسالة.
ملاصدرا. (1383ش). شرح أصول الکافی. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
هاشمى‌خویى، حبیب‌الله. (1400ق). منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة و تکملة منهاج البراعة. تهران: مکتبة الاسلامیة.
  • تاریخ دریافت: 28 اردیبهشت 1403
  • تاریخ بازنگری: 06 فروردین 1404
  • تاریخ پذیرش: 10 دی 1403
  • تاریخ انتشار: 01 اسفند 1402