مطالعات عرفانی
طبقه‌بندی و تحلیل دیدگاه‌های اهل وحدت، در باب فراست
نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادِ گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شهرکرد، دانشگاه آزاد اسلامی، شهرکرد، ایران
چکیده
سهمی عمده، از حکایات مرتبط با کراماتِ اولیا، به فِراست ایشان اختصاص دارد. فراست، از مبانی اعتقادی اهل تصوّف است. اهمیت این اصل اعتقادی به‌حدّی است که در تعبیر از آن از واژه‌های قرآنی «مُلکِ عظیم» و «فرقانِ [باطن]» استفاده شده است. در مواجه با حکایاتِ مرتبط با فراست، اگر از ویژگی‌های آن آگاهی جامع کسب نشده یا از اندیشه‌های ارباب طریقت دربارۀ این موضوع، اطلاعی کامل در اختیار نباشد، پیامِ اصلی مندرج در این روایات، به‌درستی دریافت نخواهد شد. این امر باعث می‌شود منزلتِ متفرسان به درستی معلوم نگردد و حتی ممکن است حکایاتِ مرتبط با فراست اولیا، برای خوانندۀ ناآشنا با این مفاهیم، مجعول جلوه کند. مشخص ساختنِ خصوصیات فراست و تبیینِ مباحث مرتبط با آن، منوط به ارائۀ توضیحی مبسوط، از طریق طبقه‌بندی و تحلیل دیدگاه‌های متعدد «اهل وحدت» در این باب است. بررسی این موضوع، به روش توصیفی و تحلیلی هدف جستار حاضر است. نتایج حاصل از این پژوهش مؤید آن است که برای فهم دقیقِ فراست، ضمنِ شناختِ تعریفِ آن، ضروری است با «خاطر» و انواع آن نیز آشنا شد. هم‌چنین لازم است از تفاوتِ «خاطر» با «الهام» مطلع گردید. آشنایی با مفاهیم و اصطلاحاتی نظیر «وحیِ سِرّ»، «وحیِ جَهر»، «مُحَدَّث»، «مُرَوَّع»، «مُستَنبَط»، «مُتَوَسّم»، «مُتَفَرّس»، «فراست حِکمی» و «فراست الهی» نیز در این زمینه نقشی تعیین کننده خواهد داشت. وجوبِ آگاهی از مسألۀ «دائمی بودن یا دائمی نبودن فراست» و اطلاع از اختلافِ اهل وحدت دربارۀ این‌که «فراست از جملۀ خوارقِ عادات محسوب می‌شود یا خیر» نیز می‌تواند راهگشای مسأله در تبیین جایگاه فراست باشد.
کلیدواژه‌ها
منابع
قرآن مجید. (1374). ترجمۀ محمدمهدی فولادوند. قم: تحقیق و نشر دارالقرآن الکریم.
ابن بزاز اردبیلی، درویش توکلی بن اسماعیل بن حاجی محمد. (1373). صفوة الصفا ـ در ترجمۀ احوال و اقوال و کرامات شیخ صفی‌الدین الاسحق اردبیلی. مقدمه و تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد. چ۱. تبریز: ناشر مصحح.
ابن‌عربی، شیخ اکبر محیی‌الدین. (1383). فتوحات مکیه. ترجمۀ تعلیق و مقدمۀ محمد خواجوی. چ۲. تهران: انتشارات مولی.
ابن‌مبارک بخاری، صلاح‌الدین. (1371). انیس الطالبین و عدّة السالکین. تصحیح و مقدمۀ خلیل ابراهیم صاری اوغلی. به کوشش توفیق هاشم سبحانی. چ۱. تهران: سازمان انتشارات کیهان.
ابن‌منوّر، محمد بن منوّر بن ابی‌سعد. (1371). اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابی‌سعید. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. چ۳. تهران: مؤسسۀ انتشارات آگاه.
ابوروح لطف‌الله، جمال‌الدین. (1386). حالات و سخنان ابوسعیدابوالخیر. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. چ۶. تهران: انتشارات سخن.
ابوعلی عثمانی، شیخ ابوعلی حسن بن احمد عثمانی. (1374). ترجمۀ رسالۀ قشیریه. با تصحیحات و استدراکات بدیع‌الزمان فروزانفر. چ۴. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
ابونُعیم الاصبهانی، للحافظ احمد بن عبدالله. (1405ق/ 1985م). حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء. الطبعة الرابعه. بیروت: دارالکتاب العربی.الافلاکی العارفی، شمس‌الدین احمد. (1385). مناقب العارفین. به کوشش تحسین یازیجی. چ۴. تهران: دنیای کتاب.
آملی، سید حیدر. (1384). جامع الاسرار و منبع الانوار. تصحیح و مقدمه هِنری کُربن و عثمان یحیی. چ۲. تهران: انجمن ایران‌شناسی فرانسه و شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
اشراق خاوری، ع . ح. (1306). تاریخ علم فراست. ارمغان، شمارۀ 7 و 8، 459-462 .
امیر اقبال‌شاه سیستانی، اقبال بن جلال‌الدین بن سابق سیستانی. (1379). چهل مجلس. تصحیح عبدالرفیع حقیقت. چ۱.تهران: انتشارات اساطیر.
انصاری، خواجه عبدالله. (1368). صد میدان. به اهتمام قاسم انصاری. چ۴. تهران: کتابخانۀ طهوری.
انصاری، خواجه عبدالله. (1361). منازل السائرین. ترجمۀ عبدالغفور روان فرهادی. تهران: انتشارات مولی.
اَوْزجَندی عجمی، برهان‌الدین ابومنصور عثمان بن محمد بن محمد. (1381). مرتع الصالحین و زادالسالکین. مقدمه، تصحیح و تعلیقات نجیب مایل هروی. چ1. تهران: نشر نی.
بَقلی شیرازی، شیخ روزبهان. (1360). شرح شطحیات. تصحیح و مقدمۀ فرانسوی از هِنری کُربن. تهران: انجمن ایران‌شناسی فرانسه در تهران.
پناهی، مهین و مختاری، مسروره. (1392). فراست در متون عرفانی- اسلامی. فصلنامۀ تخصصی عرفان اسلامی، 9(35)، 57-78.
جامی، نورالدین عبدالرحمن. (1382). نفحات الانس من حضرت القدس. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. چ4. تهران: انتشارات اطلاعات.
جوینی، محمد بن احمد بن محمد. (1381). مقاصد السالکین. مقدمه، تصحیح و تعلیقات نجیب مایل هروی.چ1. تهران: نشر نی.
حاج خلیفه، مصطفی بن عبدالله حاج خلیفه معروف به کاتب چلبی. (1941 ق). کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون. بتصحیحه محمد شرف‌الدین یالتقا و المعلم رفعت بیگله الکلیسی، استانبول.
حسنی رازی، سید مرتضی بن داعی. (1346). تبصرة العوام فی معرفة مقالات الأنام. تصحیح عباس اقبال. چ2. تهران: انتشارات اساطیر.
خواجه محمد پارسا. (1381). فصل الخطاب. با مقدمه و تصحیح و تعلیق جلیل مسگرنژاد. چ۱.تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامۀ دهخدا. مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
الدیلمی، ابوالحسن. (1363). سیرت ابن الخفیف الشیرازی. ترجمۀ فارسی رکن‌الدین یحیی بن جنید شیرازی. تصحیح آن‌ماری شیمل طاری. چ1. تهران: انتشارات بابک.
روزبهان ثانی، شریف‌الدین ابراهیم بن صدرالدین. (1382). تحفة اهل العرفان فی ذکر سید اقطاب روزبهان. به سعی جواد نوربخش. چ2. تهران: انتشارات یلدا قلم.
سادات‌ابراهیمی، سید منصور و محمود براتی خوانساری. (1397). تحلیلِ پدیدارشناختیِ کارکردهای فردی و اجتماعی فراست در ادب عرفانی. فصلنامۀ مطالعات عرفانی، شمارۀ 28، 81-114.
سادات‌ابراهیمی، سید منصور و براتی خوانساری، محمود. (1400). بررسی و تحلیلِ ابعاد معرفتی فراست در ادب عرفانی. فصلنامۀ مطالعات عرفانی، شمارۀ 33، 171-204.
السُبکی، تاج‌الدین ابی‌نصر عبدالوهاب بن علی بن عبدالکافی. (بی‌تا). طبقات الشافعیة الکبری. تحقیق عبدالفتاح محمد الحاد و محمود محمد الطناحی، بی‌جا: داراحیاء الکتب العربیه.
سراج طوسی، ابونصر. (1382). اللّمع فی التصوف. تصحیح و تحشیه رینولد آلن نیکلسون. ترجمۀ مهدی محبتی. چ1. تهران: انتشارات اساطیر.
سلطان ولد، بهاءالدین محمد بن جلال‌الدین محمد بلخی. (1377). معارفِ سلطان ولد. به کوشش نجیب مایل هروی. چ2. تهران: انتشارات مولی.
سمعانی، شهاب‌الدین ابوالقاسم احمد بن المظفر منصور. (1368). روح الارواح فی شرح اسماء الملک الفتاح. تصحیح و توضیح نجیب مایل هروی. چ۱. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
صفی‌پور، عبدالرحیم ابن عبدالکریم. (بی‌تا). منتهی الأرب فی لغة العرب. تهران: انتشارات کتابخانۀ سنایی.
عالم‌زاده، هادی و معینی‌نیا، مریم. (1384). علم فراست در منابع اسلامی. مجلۀ تاریخ علم، شمارۀ 4، 125-137.
العبادی المروزی، قطب‌الدین ابوالمظفر ابومنصور بن اردشیر. (1362). مناقب الصوفیه. مقدمه، تصحیح و تعلیق نجیب مایل هروی. چ1. تهران: انتشارات مولی.
عبدالله واعظ، سید اصیل‌الدین عبدالله. (1351). مقصد الاقبال سلطانیه و مرصد الامال خاقانیه. به کوشش نجیب مایل هروی. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
عطار نیشابوری، شیخ فرید‌الدین ابوحامد. (1384). تذکرة الاولیاء. مقدمه، تصحیح و علیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. ویرایش دوم. تهران: انتشارات سخن.
غزالی، احمد. (1376). مجالس (تقریرات احمد غزالی). به اهتمام احمد مجاهد. چ1. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
فروزانفر، بدیع‌الزمان. (1376). احادیث و قصص مثنوی. ترجمۀ کامل و تنظیم مجدد از حسین داوودی. چ1. تهران: مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.
القشیری، ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن. (1392). الرسالة القشیریه. تصحیح و تعلیق علی‌اصغر میرباقری‌فرد و زهره نجفی. چپ. تهران: انتشارات سخن.
کاشانی، عزالدین محمود. (1372). مصباح الهدایة و مفتاح‌الکفایة. تصحیح استاد علامه جلال‌الدین همایی. چ4. تهران: مؤسسه نشر هما.
کاشانی، عبدالرزاق. (1379). شرح منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری. نگارش علی شیروانی. چ2. تهران: انتشارات الزهراء.
کلابادی، ابوبکر محمد. (1371). التعرّف لمذهب اهل تصوف. تصحیح و تحقیق عبدالحکیم محمود و طه عبدالباقی. به کوشش محمدجواد شریعت. چ1. تهران: انتشارات اساطیر.
مُستملی بخاری، خواجه امام ابوابراهیم اسماعیل بن محمد مستملی. (1363). شرح التعرّف لمذهب التصوف. با مقدمه و تصحیح و تحشیه محمد روشن. چ1. تهران: انتشارات اساطیر.
مولانا، جلال‌الدین محمد بلخی. (1382). فیه ما فیه. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ2. تهران: نشر نامک.
مولانا، جلال‌الدین محمد بلخی. (1379). مثنوی معنوی، براساس نسخۀ قونیه مکتوب به سال 677ق و مقابله با تصحیح و طبع نیکلسون. تصحیح و مقدمه از قوام‌الدین خرمشاهی. چ4. تهران: انتشارات دوستان.
میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. (1371). کشف الاسرار و عدّة الابرار (معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصاری). به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت. چ5. تهران: انتشارات امیرکبیر.
منتخب نورالعلوم. (1359). تصحیح مجتبی مینوی.چ2. تهران: کتابخانۀ طهوری.
النبهانی، العلامه الشیخ یوسف بن اسماعیل. (1320ق). جامع کرامات الاولیاء. بیروت، لبنان: دار صادر.
نخشبی، ضیاءالدین. (1369). سلک السلوک. با مقدمه و تصحیح و تعلیق و تحشیۀ غلام‌علی آریا. چ1. تهران: انتشارات کتابفروشی زوّار.
نسفی، عزیزالدین محمد. (1379). بیان التنزیل. تصحیح و تعلیق سید علی‌اصغر میرباقری‌فرد. چ1. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
نسفی، عزیزالدین محمد. (1388). الانسان الکامل. با پیشگفتار هانری کُربن. تصحیح و مقدمۀ ماریژان موله. چ9. تهران: انتشارات طهوری.
نیشابوری، میرعبدالاول. (1380). احوال و سخنان خواجه عبیدالله احرار. تصحیح و مقدمه و تعلیقات عارف نوشاهی. چ1. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
نیکویی، علیرضا و بخشی، اختیار. (1389). مفهوم فراست در گفتمان عرفی و عرفانی. ادب‌پژوهی، شمارۀ 13، 7-27.
هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان. (1386). کشف المحجوب. مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. چ3. تهران: انتشارات سروش.
همتی، امیرحسین. (1390). بررسی کرامات در ادبیات عرفانی ایران از آغاز تا قرن نهم. رسالۀ دکتری تخصصی زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد.
همدانی، خواجه یوسف. (1362). رتبة الحیات. تصحیح و مقدمۀ محمد امین ریاحی. چ1. تهران: انتشارات طوس.
الیافی الشافعی، عبدالله بن اسعد. (1329ق). نشر المحاسن الغالیة فی فضل مشایخ الصوفیة اصحاب المقامات العالیه (ملقب به کفایة المعتقد و نکایة المنتقد). بیروت: دار صادر.
)
دوره 19، شماره 2 - شماره پیاپی 38
اسفند 1402
- تاریخ دریافت: 15 بهمن 1402
- تاریخ بازنگری: 24 بهمن 1403
- تاریخ پذیرش: 15 آبان 1403
- تاریخ انتشار: 01 اسفند 1402