بررسی تضاد و کارکرد‌های آن در ارتباط با مفهوم عرفانی وحدت در کثرت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری تخصصی زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 دکتری تخصصی فلسفه، دانشیار گروه فلسفه دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

چکیده

بررسی مفهوم «وحدت در عین کثرت» و نمادهای آن در ادبیات عرفانی روشنگر این مطلب است که این مفهوم نقطه اتصال و افتراق مفاهیم عرفانی با بحث حقیقت است؛ یعنی اگرچه این مفهوم به سبب تکرار در متون عرفانی، امری بدیهی تلقی می‌شود، در عین حال کلیت موجود در آن مانع درک عمیق مفهوم است و تنها از طریق تضاد قابل بیان است. تضادهای مرتبط با بحث وحدت و کثرت که برخاسته از تباین مفاهیمی مانند «عالم امر/عالم خلق» یا «روح/جسم» هستند، در قالب کنتراست‌هایی از جمله «سپید/سیاه» و «بالا/پایین» به شکل عینی‌تری تجلی یافته است و در قالب تصاویر هنری و استعاره‌هایی مبتنی بر تضاد یعنی «زلف/روی» در متون عرفانی دیده می‌شود و از طریق کارکرد بصری کنتراست، قابل توضیح است. این تضادها علاوه بر ایجاد زیبایی، به طور گسترده به هدف متن و معنای آن ارجاع دارند. دلیل ترکیب این تضادها نیز، وجود محرک‌های متعدّد و گاه متضاد بیرونی و نیاز انسان به درک آنها در قالب یک کل -به جهت کاهش تنش آنها- بوده است. نتیجۀ این امر، تقلیل حقیقت به امری ذهنی است که در متون عرفانی اگرچه بر غنای مفهوم می‌افزاید و مفاهیم را تا حدی قابل فهم می‎کند، اما در ابهامی ابدی فرو می‌برد.

در این مقاله با تاکید بر روند معناسازی عرفان بر پایۀ تضاد از طریق کنتراست‌های تصویری مفهوم وحدت و کثرت، به بررسی ماهیت این تضادها و کارکرد آنها پرداخته شده است؛ از این رو مفاهیم پایه‎ای مانند «عشق»، «کفر»، «تعالی» و «تعادل» در داستان‌های عرفانی مورد بررسی قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها

منابع
اختری، سید رسول و حسن‌زاده کریم‌آباد، داوود. ( 1399). جمع عارفانه میان خلوت و جلوت. معرفت، ۲۹ (1)، 49-57.
افراسیاب‌پور، علی‌اکبر. (1384). رندان پارسا. حافظ، شمارۀ ۱۳، 65-66.
جباری، سمیه و حیاتی، زهرا. (1396). بررسی و تحلیل کلان نمادهای تقابل‎ساز در مثنوی و غزلیات شمس؛ مورد مطالعه: کلان نمادهای «شیر» و «خورشید». نشریۀ ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا، ۹ (۱۷)، 31-64.
حافظ، شمس‎الدین محمد. (1362). دیوان حافظ شیرازی. تدوین محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: زوار.
داندیس، دنیس. (1386). مبادی سواد بصری. ترجمۀ مسعود سپهر. تهران: سروش.
دراکولیچ، اسلاونکا. (1396). بالکان اکسپرس. تهران: گمان.
زینال‌زاده، حمیده. (1397). گفت‌وگوی عقل و عشق در نگرشی عرفانی به حکایتی از هفت‌پیکر. عرفانیات در ادب فارسی، شمارۀ 36، 52-76.
ساعد، لیلا و مباشری، محبوبه. (1395). بررسی مقایسه‌ای دیالکتیک در عرفان مولانا و فلسفۀ هگل. مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه، ۲ (4)، 27-40.
سبیکه، اسفندیار. (1391). بررسی نقش‌های متضاد علم و عقل در سلوک عرفانی (محدودۀ عقلانیت در طریقت مصیبت‌نامۀ عطار). کتاب ماه ادبیات، شمارۀ 183، 73-80.
سرامی، قدمعلی و برادران، شکوه. (۱۳۹۴). ظهور استعاره صعود در دل تضادها و تمثیل‌های مربوط به آن در دیوان کبیر. تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی، 7 (24)، ۹۵-118.
سعدی، مصلح‏الدین. (1385). غزل‌های سعدی. تدوین غلامحسین یوسفی. تهران: سخن.
سنایی‌غزنوی، آدم. (1374). حدیقة ‌الحقیقة و شریعة ‌الطریقة. تدوین محمدتقی مدرس رضوی. تهران: دانشگاه تهران.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1392). زبان شعر در نثر صوفیه. تهران: سخن.
صحافیان، مهدی. (1380). قرابت و پیوند عقل و عشق. کیهان فرهنگی، شمارۀ ۱۵۷، 22-27.
صدری‎نیا، باقر. (1394). فرهنگ مأثورات متون عرفانی. تهران: سخن.
عطار نیشابوری، فریدالدین. (1368). دیوان (نسخۀ 5). تدوین تقی تفضلی. تهران: علمی و فرهنگی.
عطار نیشابوری، فریدالدین. (1386). مصیبت‌نامه. تهران: سخن.
عطار نیشابوری، فریدالدین. (1388). منطق‌ الطیر (نسخۀ سوم). تدوین محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
عطار نیشابوری، فریدالدین. (1399). تذکرة الاولیاء (نسخۀ 6). تدوین محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
محمد بن منور. (1390). اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید (نسخۀ 5). تدوین محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگاه.
مستعلی پارسا، غلامرضا و واعظ، بتول. (1390). تضاد در عین وحدت (پارادوکس) در مثنوی معنوی و غزلیات شمس. کاوش‌نامۀ زبان و ادبیات فارسی، 12 (23)، 195-218.
مولوی، جلال‎الدین. (1373). مثنوی معنوی (نسخه 2، جلد 1). تدوین ر. ا. نیکلسون. تهران: امیرکبیر.
نظامی گنجوی. (۱۳۷۳). هفت‌پیکر. تصحیح برات زنجانی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
نوریان، فائزه و موسوی، مصطفی. (1401). بررسی دو استعارۀ کلی راه و شاه در تذکرة ‌الاولیاء و اسرار التوحید براساس دیدگاه‌های هانس بلومنبرگ. نقد و نظریۀ ادبی، ۷ (۱)، 103-136.
هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان. (1392). کشف المحجوب (نسخۀ 8). تدوین محمود عابدی. تهران: سروش.
Blumenberg, H. (1957). Light as a Metaphor for Truth. Studium Generale, 62.
  • تاریخ دریافت: 22 شهریور 1402
  • تاریخ بازنگری: 10 اسفند 1403
  • تاریخ پذیرش: 12 تیر 1403
  • تاریخ انتشار: 01 اسفند 1402