نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• داود واثقی خوندایی ^{1 ¶}
• مهدی ملک ثابت ²

¹ استادیار زبان و ادبیات فارسی ؛ گروه زبان وادبیات فارسی ؛ دانشکده علوم انسانی ؛ دانشگاه آیت الله بروجردی ؛ بروجرد ؛ ایران

² استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یزد، یزد، ایران

چکیده

بحرالحقیقه به عنوان یکی از آثار گرانسنگ اهل تصوّف به شیخ احمد غزّالی نسبت داده شده است؛ امّا تأمل در فرم و محتوای این اثر آشکار می‎کند که رسالۀ مذکور متعلّق به غزّالی نیست و مؤلف کتاب بیشتر به عرفان زاهدانه تمایل دارد؛ در حالی که احمد غزّالی از نظریه‌پردازان موهبت عشق و اصول جهان‌نگری او با این اندیشه سازگار است.

بحرالحقیقه کتابی است که مراحل سیر و سلوک عرفانی را شرح و تفسیر می‌کند. نویسنده پس از بیان مقدمه‌ای مفصل در خصوص عهد الست و ضرورت سلوک و بازگشت به عالم برین، مفاهیم، تعابیر و تفاسیر بدیعی از دقایق عرفانی و حقایق روحانی بیان می‌کند و مشاهدات و مکاشفات درونی خود را تا حدّ ممکن به زبان می‌آورد.

این جستار با تکیه بر مطالعات کتابخانه‌ای و با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی و تحلیل مضامین سلوک عرفانی و مراحل سیر الهی در مجموعۀ بحرالحقیقه می‌پردازد. غور در این مجموعه آشکار می­کند که نویسنده دارای ایدئولوژی مستقل در عرصۀ سلوک است و گفتار او با دیگر کتب عرفانی تفاوت زیادی دارد. مؤلف کتاب سفر اهل تصوّف را به چهار بخش تقسیم می‌کند که دو بخش از آن اکتسابی و دو بخش عطیتی است. وی همچنین سفر خشکی را با سفر دریا متفاوت دانسته و مراحل سلوک را به هفت بحر تقسیم کرده است: 1- بحر اول معرفت است و گوهر آن یقین؛ 2- بحر دوم جلال است و گوهر آن حسرت؛ 3- بحر سوم وحدانیت است و گوهر آن حیات؛ 4- بحر چهارم ربوبیت است و گوهر آن بقا؛ 5- بحر پنجم الوهیت است و گوهر آن وصال؛ 6- بحر ششم جمال است و گوهر آن رعایت؛7- بحر هفتم مشاهده است و گوهر آن فقر.

 

کلیدواژه‌ها

• بحرالحقیقه
• احمد غزّالی
• سلوک عرفانی
• هفت بحر سلوک