نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

• فاطمه معنوی

دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی دبیر و استادیار مدعو دانشگاه فرهنگیان، کاشان، ایران

چکیده

پیدایش عرفان و تصوف در فرهنگ ایرانی و به تبع آن در ادب فارسی، از زمرۀ مهمترین اتفاقاتی­ است که در عرصۀ ادبیات و فرهنگ ایران زمین رخ داده­است؛ به همین خاطر بررسی علل پیدایش و رواج آن همواره مورد توجه ادب­پژوهان و تاریخ­نگاران بوده­است؛ به گونه­ای که هر کدام از اندیشمندان، از نظرگاه عقیدتی و علمی خود به این مقوله نگریسته­­ و به مطالعۀ آن پرداخته­اند. از جمله برخی منتقدان ادبی بر این عقیده­اند که از قرن پنجم به بعد، با توجه به شروع هجوم اقوام همسایه و سرخوردگی و یأس حاصل از انفعال مردم، پس از هجوم مغولان، صوفی­گری و عرفان در این سرزمین رواج و گسترش یافته­است که دلایل این گرایشِ خودجوشِ مردمی با توجه به صدمات روحی و روانی حاصل از هجوم همسایگان شرقی و حملۀ مغولان قابل توجیه است، اما دلیل اینکه چرا جریان فرهنگی مذکور از سوی اقوام مهاجم نه تنها سرکوب نشده بلکه مورد تشویق و حمایت قرار گرفت را باید در اندیشه­های عرفانیی چون: جهان­وطن­گرایی، انسان­مداری، همدلی به جای همز­بانی، دنیاگریزی، اندیشۀ جبر، رضا، تسلیم، صبر و مفاهیم دیگری از این قبیل دانست که نه تنها حکومت ایشان را تضعیف و تهدید نمی­کرد بلکه باعث پذیرش مسالمت­آمیز ایشان با وجود عدم سنخیت فرهنگی و ملی در جامعۀ ایرانی گردیده بود. به همین منظور حُکام غالب، به انحاء مختلف باعث گسترش اندیشه­های جبرگرایانه و صلح مدارانۀ عرفانی در جامعه شده، از این طریق مانع واگرایی مردم این سرزمین گریدند و زمینه­های همانندسازی فرهنگی و اجتماعی مدنظرِ خویش را در جامعه فراهم آورده، نزدیک به 400 سال حکمرانی کردند. بر همین اساس، هدف نگارنده در این پژوهش بررسی نحوۀ تعاملات متقابل عرفان و حاکمیت در ادب منظوم فارسی، با ذکر شواهدی از متون برجستۀ ادبی بوده­است که در سه بخش، به ترتیبِ تاریخی، مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت بسامد فراوانی اندیشه­های مورد مطالعه در هر کدام از ادوار موردِ بررسی به صورت نموداری نشان داده شده­است.

 

کلیدواژه‌ها

• عرفان و تصوف
• جهان وطنی
• همانندسازی
• هم‌گرایی
• واگرایی