عرفان و صوفی‌گری ابزار تحکیم حاکمیت و جلوگیری از واگرایی در ایران (مطالعۀ موردی قرن ششم تا اوایل قرن دهم هجری)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی دبیر و استادیار مدعو دانشگاه فرهنگیان، کاشان، ایران

چکیده

پیدایش عرفان و تصوف در فرهنگ ایرانی و به تبع آن در ادب فارسی، از زمرۀ مهمترین اتفاقاتی­ است که در عرصۀ ادبیات و فرهنگ ایران زمین رخ داده­است؛ به همین خاطر بررسی علل پیدایش و رواج آن همواره مورد توجه ادب­پژوهان و تاریخ­نگاران بوده­است؛ به گونه­ای که هر کدام از اندیشمندان، از نظرگاه عقیدتی و علمی خود به این مقوله نگریسته­­ و به مطالعۀ آن پرداخته­اند. از جمله برخی منتقدان ادبی بر این عقیده­اند که از قرن پنجم به بعد، با توجه به شروع هجوم اقوام همسایه و سرخوردگی و یأس حاصل از انفعال مردم، پس از هجوم مغولان، صوفی­گری و عرفان در این سرزمین رواج و گسترش یافته­است که دلایل این گرایشِ خودجوشِ مردمی با توجه به صدمات روحی و روانی حاصل از هجوم همسایگان شرقی و حملۀ مغولان قابل توجیه است، اما دلیل اینکه چرا جریان فرهنگی مذکور از سوی اقوام مهاجم نه تنها سرکوب نشده بلکه مورد تشویق و حمایت قرار گرفت را باید در اندیشه­های عرفانیی چون: جهان­وطن­گرایی، انسان­مداری، همدلی به جای همز­بانی، دنیاگریزی، اندیشۀ جبر، رضا، تسلیم، صبر و مفاهیم دیگری از این قبیل دانست که نه تنها حکومت ایشان را تضعیف و تهدید نمی­کرد بلکه باعث پذیرش مسالمت­آمیز ایشان با وجود عدم سنخیت فرهنگی و ملی در جامعۀ ایرانی گردیده بود. به همین منظور حُکام غالب، به انحاء مختلف باعث گسترش اندیشه­های جبرگرایانه و صلح مدارانۀ عرفانی در جامعه شده، از این طریق مانع واگرایی مردم این سرزمین گریدند و زمینه­های همانندسازی فرهنگی و اجتماعی مدنظرِ خویش را در جامعه فراهم آورده، نزدیک به 400 سال حکمرانی کردند. بر همین اساس، هدف نگارنده در این پژوهش بررسی نحوۀ تعاملات متقابل عرفان و حاکمیت در ادب منظوم فارسی، با ذکر شواهدی از متون برجستۀ ادبی بوده­است که در سه بخش، به ترتیبِ تاریخی، مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت بسامد فراوانی اندیشه­های مورد مطالعه در هر کدام از ادوار موردِ بررسی به صورت نموداری نشان داده شده­است.

 

کلیدواژه‌ها

منابع
ابن‌اسفندیار کاتب، بهاءالدین محمد بن حسن. (1366). تاریخ طبرستان. تصحیح عباس اقبال. چ۲. تهران: کلالۀ خاور.
انوری، علی بن محمد. (1376). دیوان. تصحیح محمدتقی مدرس رضوی. چ۳. تهران: نشر علمی و فرهنگی.
اهلی شیرازی، محمد بن یوسف. (1344). دیوان. به کوشش حامد ربانی. چ۴. تهران: نشر کتابخانه سنایی.
بهرامیان، شفیع و بهرامیان، امید. (1391). بررسی رابطۀ هم‌گرایی اقوام ترک و کرد و احساس امنیت پایدار و شناخت عوامل مؤثر بر تقویت هم‌گرایی اقوام در استان‌آذربایجان غربی. فصلنامۀ پژوهش سیاست نظری، شمارۀ 11، 131-۱۵۹.
بیلقانی، مجیرالدین. (1358). دیوان. تصحیح و تعلیق باویل محمدآبادی. تبریز: شفق.
جامی، عبدالرحمن بن احمد. (1369)، شرح رباعیات. تصحیح و مقدمه و تعلیقات نجیب مایل هروی. تهران: پاژنگ.
جامی، عبدالرحمن بن احمد. (بی‌تا). دیوان. به اهتمام ح. پژمان. تهران: چاپخانۀ حیدری.
جلالی شیبانی، جمشید. (1397). تشیع عرفانی و تأثیر آن بر ظهور صفویه. فصلنامۀ شیعه‌شناسی، شمارۀ 62، 32-7.
جمال‌الدین اصفهانی، محمد بن عبدالرزاق. (1379). دیوان. به اهتمام وحید دستجردی. تهران: نگاه.
جوینی، عطاملک. (1391). تاریخ جهانگشا. به اهتمام محمد قزوینی. چ۲. تهران: نگاه.
حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد. (1385). دیوان. به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی. تهران: زوار.
حافظ‌نیا، محمدرضا. (1385). اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک. مشهد: انتشارات پاپلی.
خاقانی شروانی، افضل‌الدین علی. (1362). دیوان. تهران: ارسطو.
خرازی آذر، زهرا، مظفری، افسانه، و بهرامیان، شفیع. (1395). تأثیر استفاده از رسانه‌های جمعی و اجتماعی بر هم‌گرایی بین‌قومی در ایران،. فصلنامۀ مطالعات فرهنگ- ارتباطات، شمارۀ 34، 74-۱۰۸.
خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین. (1333). تاریخ حبیب السیر. تهران: خیام.
خیاوی، روشن. (1379). حروفیه. چ۱. تهران: آتیه.
دامادی، سید محمد. (1376). شرح عشق و عاشقی هم عشق گفت. تهران: دانا.
دهخدا، علی‌اکبر. (1373). لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.
رازنهان، محمدحسن. (1376). ایلات و تصوف (نقش تصوف در مشروعیت دادن به حاکمیت ایلات در شرق اسلامی). فصلنامۀ پژوهش بهار، شمارۀ 4، 107-۱۱۹.
رامپوری، محمدغیاث‌الدین. (1363). غیاث ‌اللغات. به کوشش منصور ثروت. تهران: امیرکبیر.
رمضان جماعت، پوران‌دخت و جدیدی، ناصر. (1400). بررسی تاریخ تصوف و تشیع در دوران حکومت تیموریان ایران. فصلنامۀ تاریخ ایران اسلامی، شمارۀ 2، 1-۱۷.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1383). تصوف و عرفان در اسلام. مجموعه مقالات پژوهشی، تاریخی و فرهنگی. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
سجادی، سید جعفر. (1370). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.
سرایی، حسن و فتح‌آبادی، ابوالفضل. (1399). نقش تصوف در تشکیل حکومت صفوی (بازخوانی آراء ابن‌خلدون دربارۀ تشکیل حکومت‌ها). فصلنامۀ علوم اجتماعی، شمارۀ 90، 1-۳۲.
سعدی، مشرف‌الدین مصلح بن عبدالله. (1342). گلستان. به اهتمام محمدجواد مشکور. تهران: اقبال
سعدی، مشرف‌الدین مصلح بن عبدالله. (1385). کلیات. تصحیح محمدعلی فروغی. تهران: هرمس.
سنایی، مجدود بن آدم. (1329). حدیقۀ الحقیقه و طریقۀ الشریعه. تصحیح محمدتقی مدرس رضوی. چ۴. تهران: چاپخانۀ سپهر.
شاه نعمت‌الله ولی ماهانی کرمانی، سید نورالدین. (1362). دیوان. مقدمۀ سعید نفیسی. حواشی از م. درویش. نشر باران.
صدیقی اورعی، غلامرضا و فرزانه، احمد. (1398). دین و واگرایی اجتماعی. دوفصلنامۀ اسلام و علوم اجتماعی، 11(1)، 5-۲۸.
صفا، ذبیح‌الله. (1383). تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی. تهران: امیرکبیر.
طهماسبی، فرهاد. (1388). جامعه‌شناسی غزل سنایی. فصلنامۀ تحقیقات غنایی و تعلیمی ادب فارسی، 1(2)، 101-۱۲۴.
عابدی، محمدرضا. (1391). انترناسیونالیسم عرفانی مبنای نگرش انسان‌شناختی مولانا. فصلنامۀ انسان‌پژوهی دینی، شمارۀ 29، 51-۶۹.
عبداللهی‌فرد، مینا.(1397). نقش تصوف در شکل‌گیری حکومت تیموری. دومین همایش بین‌المللی زبان و ادبیات فارسی، 219-۲۳۵.
عطارنیشابوری، فریدالدین. (1395). مصیبت‌نامه. مقدمه و تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
فروزانفر، بدیع‌الزمان. (۱۳۶۶). احادیث مثنوی. تهران: امیرکبیر.
فریومدی، ابن‌یمین. (1344). دیوان. تصحیح حسینعلی باستانی راد. چ۲. تهران: سنایی.
فضل‌الله، رشیدالدین. (1362). جامع التواریخ. تصحیح بهمن کریمی. تهران: اقبال.
کریمی‌پور، یدالله، ربیعی، حسین، و یعقوبی، سید محمد. (1398). بررسی زمینه‌های هم‌گرایی و واگرایی ایران و عربستان در چهارچوب جغرافیای صلح. فصلنامۀ نگرش نو در جغرافیای انسانی، 11(4)، 307-۳۲۴.
کیائی‌نژاد، زین‌الدین. (1389). سیر عرفان در اسلام. تهران: اشراقی.
متولی حقیقی، یوسف. (1387). کنکاشی پیرامون جایگاه تشیع و تصوف در ساختار سیاسی دولت صفویه. فصلنامۀ پژوهشنامه تاریخ، شمارۀ 11، 169-۱۸۸.
محقق، مهدی و لاریجانی، آرزو. (1390). بررسی تأثیر حکومت مغول و تیموری بر گسترده شدن اندیشه‌های عرفانی. تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی، شمارۀ ۴، 159-۱۷۶.
محمدی، یدالله. (1344). هم‌گرایی و سیر تطور و تکامل آن. درس‌هایی از مکتب اسلام، شمارۀ 1، 44-۵۷.
مشتاق‌مهر، رحمان، گلی، احمد، و معنوی، فاطمه. (1397). نگاهی به تحول مضامین تعلیمی از دورۀ سلجوقی تا پایان دورۀ تیموری. فصلنامۀ پژوهشنامۀ ادب تعلیمی، شمارۀ 39، 1-۲۸.
مشکانی، ام‌البنین، ارشادی مقدم، کاظم، و مشکانی، سارا. (1394). کنگرۀ بین‌المللی سربداران، 384-۴۱۲.
مطهری، مرتضی. (1385). انسان و سرنوشت. تهران: صدرا.
مقدم، علی. (1354). مقدمه‌ای بر عرفان مولانا. تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی عطایی.
منور، محمد. (1354). اسرار التوحید. به اهتمام ذبیح‌الله صفا. چ۳. تهران: امیرکبیر.
موسوی، سید هاشم و پورمحمدی املشی، نصرالله. (1401). نگرشی بر تعامل/تقارب تشیع و تصوف در ایران قرن هشتم هجری. فصلنامۀ پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، شمارۀ 30، 472-۵۰۴.
مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد. (1390). مثنوی معنوی. تصحیح رینولد ا. نیکلسون، تهران: هرمس.
میرباقری، سید محمدمهدی. (1384). جایگاه ظهور در سیر تکاملی تاریخ. مجلۀ مکاتبه و اندیشه، شمارۀ 22، 73-۱۰۰.
نظامی عروضی سمرقندی، احمد بن عمر بن علی. (1364). چهار مقاله. به اهتمام محمد معین. چ۷. تهران: امیرکبیر.
نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف. (1387). خمسه، براساس چاپ مسکو/ باکو. تهران: هرمس.
هجویری، علی بن عثمان. (1358). کشف المحجوب. به کوشش والنتین ژکوفسکی. تهران: سروش
هدایت، رضاقلی خان. (1344). ریاض العارفین. تهران: چاپ محمودی.
یارشاطر، احسان. (1334). شعر فارسی در عهد شاهرخ. تهران: دانشگاه تهران.
یاوری بافقی، امیرحسین، مستجابی سرهنگی، محمد، اسماعیلی، احمدرضا. (1392). تحیلی بر تأثیر هم‌گرایی ملی اقوام ایرانی بر امنیت عمومی جمهوری اسلامی. پژوهشنامۀ نظم و امنیت انتظامی، 6(2)، 135-۱۵۸.
یثربی، یحیی. (1377). عرفان نظری. قم: مؤسسۀ بوستان کتاب.
یعقوبی، عبدالرسول. (1398). چالش واگرایی‌های هویتی جهان اسلام و راه‌‌حل‌های هم‌گرایی در تمدن نوین اسلامی. دوفصلنامۀ مطالعات بنیادین تمدن نوین اسلامی، 2(1)، 171-۲۱۰.
Barth, E. A. & Noel, D.L. (1972). Conceptu From eworks Forth Analysis of Race Relations. Social forces, 50, 333-48
Yinger, J.M. (1985). Assimilation in The United states: The Mexican –American W. connor(ed) Mexican-Americansin Comprative. Washington Dc: Urban Insistute press.
  • تاریخ دریافت: 23 خرداد 1401
  • تاریخ بازنگری: 01 آبان 1403
  • تاریخ پذیرش: 01 آبان 1403
  • تاریخ انتشار: 06 فروردین 1404