زمان روایی در داستان دژ هوش‌ربا بر اساس نظریه ژرار ژنت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کاشان

2 کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کاشان

چکیده

در این مقاله، زمان روایی در داستان «دژ هوش‌ربا» اثر مولانا جلال‌الدین از دیدگاه ساختاری و روایی بررسی می‌شود. زمان در این اثر از یک سو به‌عنوان جزئی بنیادین و ازسوی دیگر، به‌عنوان ابزاری اکتسابی است که راوی برای شکل‌دهی به روایت از آن استفاده می‌کند. هدف این پژوهش تحلیل زمان روایی در روایت مذکور و ارتباط آن با جنبه‌های داستانی، فلسفی و اخلاقی است. بررسی زمان روایی در این داستان به درک بهتر نحوۀ روایت‌پردازی مولانا توسط مخاطب کمک کرده و ارتباطی میان‌رشته‌ای در حوزه‌های ادبی و هنری برقرار می‌سازد که تأثیرات قابل توجهی برای مخاطب دارد. این پژوهش با استفاده از نظریۀ ژرار ژنت درزمینۀ زمان روایی و با رویکرد کیفی و توضیحی انجام شده و در برخی موارد روش کمی نیز به‌ کار گرفته شده است. از مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش، فراوانی آشفتگی زمان در داستان، تغییرات پیوسته در مدت و سرعت روایت، افزایش شتاب منفی در مقابل شتاب مثبت، و کاربرد بسامد مکرر و بازگو در فرایند روایتگری است. مولانا با استفاده از الگوهای زمانی نظیر تکرار و عدم ترتیب خطی رویدادها، تداوم زمان و دیگر الگوها، مسئولیت خود را در هدایت مخاطب به معارف دینی و عرفانی به ‌عهده دارد. در طول داستان، مولانا با کشش زمان و دیالوگ‌های عرفانی میان شخصیت‌ها، و با ایجاد جذابیت و معناآفرینی رویدادها در طول زمان، داستان را به ابزاری برای آموزش مفاهیم تعلیمی و تربیتی و بستری برای تفکر تبدیل کرده است.

کلیدواژه‌ها

منابع
ابوت، اچ. پورتر. (1397). سواد روایت. ترجمۀ رؤیا پور آذر و نیما مهدی‌زاده اشرفی. تهران: نشر اطراف.
اخوت، احمد. (1371). دستور زبان داستان. چ1. اصفهان: انتشارات فردا.
استعلامی، محمد. (1387). متن و شرح مثنوی مولوی. چ8. تهران: انتشارات مهارت.
بارت، رولان. (1387). درآمدی بر تحلیل ساختاری روایت‌ها. ترجمۀ محمد راغب. تهران: فرهنگ صبا.
بامشکی، سمیرا. (1390). شکست روایی و شیوه‌های بازگشت به داستان در مثنوی. فنون ادبی، شمارۀ 4، 29-46.
 بامشکی، سمیرا. (1393). روایت‌شناسی داستان‌های مثنوی. چ2. تهران: هرمس.
بلخی، جلال‌الدین محمد بن محمد. (1375). مثنوی معنوی. تصحیح رینولد ا. نیکلسون. به اهتمام نصرالله پورجوادی، ج6. تهران: امیرکبیر.
پور نامداریان، تقی. (1384). در سایۀ آفتاب: شعر فارسی و ساخت‌شکنی در شعر مولوی. تهران: سخن.
تودوروف، تزوتان. (1379). بوطیقای ساختارگرا. ترجمۀ محمد نبوی. تهران: نشر آگه.
توکلی، حمیدرضا. (1389). از اشارت‌های دریا: بوطیقای روایت در مثنوی. چ1. تهران: مروارید.
چتمن، سیمور بنجامین. (1390). داستان و گفتمان: ساختار روایی در داستان و فیلم. ترجمۀ راضیه سادات میرخندان. چ1. قم: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، مرکز پژوهش‌های اسلامی.
حاج ابوکهکی، زینب، شیبانی‌اقدم، اشرف و گذشتی، محمدعلی. (1398). دنیاهای محتمل در ساختار روایی مثنوی معنوی (داستان دژ هوش‌ربا). فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، 15(57)، 95-122.
حری، ابوالفضل. (1392). جسارت‌هایی در باب نظریۀ روایت و روایت‌شناسی. چ1. تهران: خانۀ کتاب ایران. 
زمانی، کریم (1398). شرح جامع مثنوی: دفتر ششم. چاپ هجدهم. تهران: انتشارات اطلاعات.
ژنت، ژرار. (1399). گفتمان روایی: رساله‌ای درروش تحلیل. ترجمۀ مریم طیور پرواز. تهران: مهر اندیشه.
همایی، جلال‌الدین. (1384). تفسیر مثنوی معنوی: داستان قلعۀ ذات الصور یا دژ هوش‌ربا. چ2. تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
  • تاریخ دریافت: 27 مهر 1403
  • تاریخ بازنگری: 08 بهمن 1403
  • تاریخ پذیرش: 10 اسفند 1403
  • تاریخ انتشار: 25 خرداد 1404