بازتاب اندیشه های عرفانی در آیینۀ اشعار واعظ قزوینی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار و عضو هیات علمی تمام وقت دانشگاه آزاد اسلامی واحد سلماس

چکیده

ملّا محمد رفیع قزوینی، متخلص به واعظ، از شعرای بنام و صاحب سبک عصر صفوی است، که در برگ‌برگ دیوان اشعارش، با تأسی از پیشینیان عرفانی و هم‌نوا با شعرای هم‌عصر خویش، به دو شیوۀ کلّی ایجابی (تشویقی و ترغیبی) و سلبی (بازدارندگی)، مخاطب را به فراگرفتن اندیشه‌های عرفانی دعوت می‌کند. اندیشه‌های عرفانی در آیینۀ اشعار واعظ قزوینی، به تبعیت از پیشینیان عرفانی و هم‌اندیشه با شعرای عصر صفوی، به سه صورتِ «خطاب مستقیم به انسان»، «خطاب غیرمستقیم شاعر» و «خطاب بدون تعیین مخاطب خاص» انعکاس یافته است. در این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی و بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای، اندیشه‌های عرفانی در کلّ غزلیات، ابیات پراکنده و رباعیات واعظ قزوینی استخراج شده و با ذکر شواهد مثالی از متون نظم و نثر پیشین عرفانی و شعرای هم‌سبک شاعر، بررسی و تحلیل شده است. ازجملۀ اندیشه‌های مهم عرفانیِ ایجابی به‌کاررفته در دیوان اشعار واعظ، می‌توان به این موارد اشاره کرد: دعوت به عزلت و گوشه‌گیری و تنهایی، فقر معنوی، داشتن دل غمگین، اخلاص و مرگ اختیاری و اندیشه‌های مهم عرفانیِ سلبی: برحذر داشتن از تعلقات مادی، برحذر داشتن از تن‌پروری، نگنجیدن هیچ‌کس در خلوت دل جز خدای یکتا و منافات داشتن سالک بودن با دل‌بستۀ جهان شدن. منشأ اندیشه‌های عرفانی اشعار واعظ قزوینی، آیات قرآنی، احادیث نبوی، اقوال بزرگان دینی و اشعار شعرای پیشین عرفانی فارسی است. نتیجۀ پژوهش نشان می‌دهد که در اشعار وی، به‌خصوص غزلیات، با تأسی از شعرای سبک هندی، اندیشه‌های عرفانی به‌دلیل ارتباط افقی ابیات غزل و استفاده از عنصر خیال تمثیل (تمثیل فشرده و اسلوب معادله) از بسامد بسیار بالایی برخوردار است.

کلیدواژه‌ها

 
منابع
قرآن کریم.
آزاد بلگرامی، میر غلامعلی. (1393). کلیات آزاد بلگرامی. تصحیح، مقدمه و حواشی سید حسن عباس. چ1. هند: مرکز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران- دهلی نو.
اسیری لاهیجی، شمس‌الدین محمد. (1365). مثنوی اسرار الشهود. تصحیح برات زنجانی. چ1.تهران: انتشارات امیرکبیر.
برزی، اصغر. (1376). دیباچه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف. چ1. بناب: انتشارات اعظم بناب.
برومند سعید، جواد. (1383). آیین عشق دفتر نخست. چ1. کرمان: دانشگاه شهید باهنر کرمان.
بومری، احمد، واثق عباسی، عبدالله، و مشهدی، محمدامیر. (1400). بازتاب ادب تعلیمی در شعر غنی کشمیری و شاپور تهرانی. دوفصلنامۀ مطالعات شبه‌قارۀ دانشگاه سیستان و بلوچستان، 13(40)، 103-120.
تأثیر تبریزی، محسن. (1373). دیوان. تصحیح امین پاشا اجلالی. چ1. تهران: نشر دانشگاهی.
توحیدیان، رجب. (1387الف). اندیشۀ وحدت وجودی در تمثیلات صائب تبریزی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی عرفان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان. شمارۀ 17، 87-115.
توحیدیان، رجب . (1387ب). اوصاف عقل در تقابل با عشق و جنون در دیوان صائب تبریزی و دیگر عرفا. بهارستان سخن، فصلنامۀ علمی پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوی. 4(12)، 93-126.
توحیدیان، رجب . (1386). دل‌محوری و سیروسلوک درونی در دیوان شاه نعمت‌الله ولی و دیگر عرفا. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوی. شمارۀ 10، 109-140.
جویای تبریزی. میرزا داراب بیگ. (1378). دیوان. به اهتمام پرویز عباسی داکانی. چ1. تهران: انتشارات برگ.
حافظ، شمس‎الدین محمد. (1374). دیوان، با مجموعۀ تعلیقات و حواشی علامه محمد قزوینی. به اهتمام عبدالکریم جربزه‌دار. چ5. تهران: اساطیر.
خاقانی شروانی. افضل‌الدین بدیل بن علی. (1374). دیوان، به کوشش ضیاءالدین سجادی. چ5. تهران: انتشارات زوّار.
خدیور، ‌هادی، و توحیدیان، رجب. (1389). عقل و تقابل آن با عشق و جنون در مثنوی و غزلیات شمس. فصلنامۀ تحقیقات زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر، 2(3)، 29-54.
خسروی، حسین. (1397). بازشناسی ویژگی‌های سبک هندی. پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر کرد، شمارۀ 1(پیاپی 31)، 75-106.
دانش مشهدی، میر رضی. (1378). دیوان. تصحیح محمد قهرمان. چ1. مشهد: عاشورا.
راستگو، سید محمد. (1383). عرفان در غزل فارسی. چ1. تهران: علمی و فرهنگی.
زمانی، کریم. (1385). میناگر عشق، شرح موضوعی مثنوی مولانا جلال‌الدین محمد بلخی. چ4. تهران: نشر نی.
سالک قزوینی. محمدابراهیم. (1372). دیوان. تصحیح و مقدمۀ عبد الصمد حقیقت. به کوشش احمد کرمی. تهران: ما.
سجادی، سید جعفر. (1389). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. چ9. تهران: انتشارات طهوری.
سرّاج طوسی، ابونصر. (1388). اللّمع فی التصوف. تصحیح و تحشیۀ رینولد آلن نیکلسون. ترجمۀ مهدی محبتی. چ2. تهران: اساطیر.
سعدی. (1375). بوستان سعدی (سعدی‌نامه). تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی. چ5. تهران: خوارزمی.
سلیم تهرانی، محمدقلی. (1349). دیوان کامل. به تصحیح و اهتمام رحیم رضا. چ1. تهران: ابن‌سینا.
سلیمی خراشاد، سودابه، و کیخای فرزانه، حمیدرضا. (1398). بررسی مضامین عرفانی در شعر احمد عزیزی. فصلنامۀ عرفان اسلامی دانشگاه آزاد زنجان، 15(59)، 123-146.
سنایی غزنوی، حکیم ابوالمجد مجدود بن آدم. (1388). دیوان سنایی غزنوی، به سعی و اهتمام محمدتقی مدرس رضوی. چ7. تهران: انتشارات سنایی.
سیدای نسفی، میرعابد. (1383). دیوان. به اهتمام و تصحیح حسن رهبری. چ1. تهران: بین‌المللی الهدی.
شاه نعمت‌الله ولی، سید نورالدین. (1385). دیوان. چ2. تهران: انتشارات طلایه.
شبستری، شیخ محمود. (1382). گلشن راز. به اهتمام کاظم ذزفولیان. چ1. تهران: طلایه.
شوکت بخارایی، محمد اسحاق. (1382). دیوان. با تصحیح و مقدمۀ سیروس شمیسا. چ1. تهران: فردوس.
شهرت شیرازی، شیخ حسین. (1388). دیوان، شاعر ایرانی مقیم هند (قرن دوازدهم هجری). تصحیح و تحقیق غلام مجتبی انصاری، بازنگری و ویراستاری: علیرضا قزوه. چ1. دهلی نو: مرکز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران- دهلی نو.
صائب تبریزی، محمدعلی. (1375). دیوان. به کوشش محمد قهرمان. چ3. تهران: علمی و فرهنگی.
طالب آملی، سید محمد بن عبدالله. (بی‌تا). کلیات ملک‌الشعراء طالب آملی. به اهتمام و تصحیح و تحشیۀ طاهری شهاب. تهران: انتشارات کتابخانۀ سنایی، بدون نوبت چاپ
عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین محمد. (1386). دیوان عطار. به اهتمام و تصحیح محمدتقی تفضلی. چ12. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
فانی کشمیری، محسن. (1342). دیوان. گردآوری و تصحیح و حواشی از: گ.ل. تیکو. با مقدمۀ سعید نفیسی. چ1. تهران: انتشارات انجمن ایران و هند.
فروزانفر، بدیع‌الزمان. (1376). احادیث و قصص مثنوی. ترجمۀ کامل و تنظیم مجدد: حسین داوودی. چ1. تهران: انتشارات امیرکبیر.
فروزانفر، بدیع‌الزمان. (1375). شرح مثنوی شریف. چ7. تهران: انتشارات زوّار.
فیض کاشانی، ملّا محمد محسن. (1387). دیوان، 2 جلدی. چ3. قم: انتشارات اسوه.
کاشانی، عزالدین محمود بن علی. (1381). مصباح الهدایة و مفتاح الکفایه. با تصحیح و مقدمه و تعلیقات جلال‌الدین همایی. چ6. تهران: مؤسسۀ نشر هما.
کلیم کاشانی. ابوطالب. (1387). دیوان. تصحیح و مقدمۀ حسین پرتو بیضایی. بازخوانی و ویرایش سید محسن آثارجوی. چ1. تهران: انتشارات سنایی.
محسنی‌نیا، ناصر، برزگر خالقی، محمدرضا، نوروززاده چگینی، وحیده. (1390). پژوهشی دربارۀ جایگاه ادبیات تعلیمی در قصاید پارسی. پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، 3(10)، 103-122.
محمدی، محمدحسین. (1374). بیگانه مثل معنی (نقد و تحلیل شعر صائب و سبک هندی). چ1. تهران: نشر میترا.
مرقی کاشانی (باباافضل)، افضل‌الدین محمد. (1366). مُصنّفات. تصحیح مجتبی مینوی و یحیی مهدوی. چ2. تهران: چاپخانۀ نوبهار.
منصور حلّاج. (1375). دیوان، به انضمام شرح مبسوطی دربارۀ مکتب عشق الهی. چ9. تهران: انتشارات سنائی.
مولانا، جلال‌الدین محمد بلخی. (1376). کلیات دیوان شمس تبریزی. با مقدمه و تصحیح محمد عباسی. چ8. تهران: انتشارات طلوع.
نظامی گنجوی. الیاس بن یوسف (1362). دیوان قصاید و غزلیات. با مقدمه و تصحیح سعید نفیسی. چ5. تهران: انتشارات فروغی.
نظامی گنجوی. الیاس بن یوسف (1374). احوال و آثار و شرح مخزن الاسرار نظامی. به کوشش برات زنجانی. چ1. تهران:  دانشگاه تهران.
نوربخش، سید جواد. (1382). کشکول نور. چ2. تهران: انتشارات یلدا قلم.
واعظ قزوینی، ملّا محمد رفیع. (1359). دیوان. به کوشش سید حسن سادات ناصری. تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی علی‌اکبر علمی، بدون نوبت چاپ.
وحید قزوینی، میرزا محمد طاهر. (1394). دیوان، دوجلدی. تحقیق و تصحیح رقیه صدرایی. چ1. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
  • تاریخ دریافت: 29 مهر 1403
  • تاریخ بازنگری: 10 بهمن 1403
  • تاریخ پذیرش: 20 فروردین 1404
  • تاریخ انتشار: 25 خرداد 1404