مطالعات عرفانی

بررسی تطبیقی سلوک عرفانی و عناصر روایی قصۀ شیخ صنعان عطار با رمان پدرسرگی تولستوی

نوع مقاله : مقاله علمی -ترویجی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه کوثر بجنورد، بجنورد، ایران

2 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده علوم انسانی دانشگاه کوثر بجنورد، بجنورد، ایران

چکیده

عرفان که به‌عنوان یک کنش کلامی نظام‌یافتۀ استعلای درونی شخصیت/ شخصیت‌های داستان در پیوند با منشأ و خالق هستی را بازنمایی می‌کند، موجب خلق آثاری درخشان در ادبیات ملل مختلف شده‌است. در ادبیات ایرانی- اسلامی «عطار» با «شیخ صنعان» و در ادبیات روسی- مسیحی «تولستوی» با «پدرسرگی»، این موضوع را دست‌مایه قرار داده‌اند که قهرمانان با درک عشق عرفانی به رستگاری رسیده‌اند. بنابراین، این دو اثر می‌توانند به‌عنوان منابعی برای مطالعۀ محتوایی در فرهنگ اسلام و مسیحیت مورد توجه باشند. از این روی، مقالۀ حاضر با رویکرد تطبیقی، ویژگی‌های ساختاری و محتوایی را در داستان شیخ صنعان و پدرسرگی موضوع تحقیق قرار داده ‌است. نتیجۀ این پژوهش نشان می‌دهد در دو داستان، سوژۀ قهرمان برای رسیدن به عشق حقیقی باید از عقبۀ دشوار عشق‌های مجازی یعنی شهرت، اعتبار، نام و ننگ، زنان زیبارو و هستی‌های ناپایدار گذر کند تا به عشق راستین دست ‌یابد. همچنین، در هر دو داستان نقش خواب و رؤیا، دعا و مناجات، تحمل ریاضت در کنش‌های شخصیت‌ها مشاهده می‌شود. اما وجه تمایز این دو اثر در این است که شیخ صنعان سیر سلوکی خود را از کعبه شروع می‌کند و به کعبه بازمی‌گردد، اما سلوک عرفانی پدرسرگی از صومعه آغاز و به گریز از تمام ظواهر تقدس ختم می‌‌شود.

کلیدواژه‌ها

منابع
اقبال، زیبا. (1395). شور عشق. تهران: تیرگان.
الیاده، میرچا. (1373). آیین گنوسی و مانوی. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: فکر روز.
بامشکی، سمیرا و شمسی، پارسا. (1396). مایگان‌شناسی تطبیقی در پرتوی بازنمایی ادبی شخصیت‌های اصلی در داستان‌های تائیس از آناتول فرانس و شیخ صنعان از عطار. نقد زبان و ادبیات خارجی، شمارۀ 18، 29-57.
بخاری کلاباذی، ابواسحاق. (1921م). شرح تعرف. هند: بی‌نا.
پورنامداریان، تقی. (1376). تفسیری دیگر از شیخ صنعان. نامۀ فرهنگستان، 3(2)، 39-61.
تقوی، محمد. (1389). از کعبه تا روم (بررسی تطبیقی شیخ صنعان و فاوست گوته). پژوهش‌های زبان و ادب فارسی، 2(2)، 1-28.
تولستوی، لئو. (1389). پدرسرگی. ترجمۀ سروش حبیبی. تهران: چشمه.
تهانوی، علی ‌بن علی. (1869). کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم. ترجمۀ جرج زیدانی و عبدالله خالدی. محقق علی فرید دحروج. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
دهباشی، مهدی و میرباقری‌فرد، سید علی‌اصغر. (1384). تاریخ تصوف. تهران: سمت.
رسمی، عاتکه و رسمی، سکینه. (1401). بررسی تطبیقی رموز عرفانی منظوه مهر و ماه جمالی با داستان شیخ صنعان. شعرپژوهی، شمارۀ 51، 169-194.
رسول‌زاده، عباس. (1390). عرفان و رهبانیت در مسیحیت. معرفت ادیان، 2(3)، 79-109.
سجادی، سید جعفر. (1393). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. چ10. تهران: طهوری.
سراج طوسی، ابونصر عبدالله بن علی. (1394). اللمع فی التصوّف. تصحیح رنولد نیکلسون. ترجمۀ قدرت‌الله خیاطیان و محمود خرسندی. سمنان: انتشارات دانشگاه سمنان.
سلیمانی، مرضیه. (1387). بررسی کتاب آثار بنیادین عرفان مسیحی اثر برنارد مک‌گین. مجلۀ کتاب ماه دین، 12 (133 و 134)، 28-35.
سیوطی، جلال‌الدین ابوالفضل. (1414ق). الدر المنثور فی تفسیر المأثور. بیروت- لبنان: دارالفکر.
شیروانی، زین‌العابدین. (1315ق)، بستان السیاحه. تهران. کتابخانۀ سنایی.
طغیانی، اسحاق و مشاوری، زهره. (1393). بررسی تطبیقی مفهوم سلوک در رمان سیذارتا و حکایت شیخ صنعان. ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، شمارۀ 34، 161-192.
عطار، شیخ فریدالدین محمد. (1388). منطق‌ الطیر. تصحیح سیدصادق گوهرین. چ25. تهران: علمی و فرهنگی.
فروهر، نصرت‌الله. (1387). سرچشمه‌های عرفانی. تهران: افکار.
قیصری، داوود. (1375). شرح فصوص الحکم. تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
کاشانی، عزالدین. (1367). مصباح ‌الهدایة و مفتاح ‌الکفایه. به اهتمام جلال‌الدین همایی. تهران: هما.
کاشانی، عبدالرزاق. (1354). شرح منازل‌ السائرین انصاری. تهران: حامد.
مشاوری، زهره، نصر اصفهانی، محمدرضا و هاشمی، سید مرتضی. (1391). مقایسۀ تحلیلی رمان سیذارتا با حکایت شیخ صنعان. نشریۀ ادبیات تطبیقی، 3(6)، 241-263.
نصر اصفهانی، محمدرضا. (1387). مقایسۀ تحلیلی درون‌مایه و شخصیت در رمان سرگیوس پیر و روایت ابراهیم ادهم. گوهر گویا، شمارۀ 5، 189-210.
هالروید، استوارت. (1395). ادبیات گنوسی. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: اسطوره.
هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان. (1387). کشف المحجوب. مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. تهران: انتشارات سروش.
یونگ، کارل‌گوستاو. (1372). روان‌شناسی ضمیر ناخودآگاه. ترجمۀ محمدعلی امیری. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های حبیبی.
یونگ، کارل‌گوستاو. (1352). روان‌شناسی و دین. ترجمۀ فؤاد روحانی. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های حبیبی.
مطالعات عرفانی
دوره 20، شماره 1 - شماره پیاپی 39
خرداد 1403
صفحه 215-242
  • تاریخ دریافت: 19 دی 1403
  • تاریخ بازنگری: 05 اردیبهشت 1404
  • تاریخ پذیرش: 20 خرداد 1404
  • تاریخ انتشار: 25 خرداد 1404