خوانش تفسیری واژۀ رمزی «هُو» با تکیه بر میراث عرفانی و دینی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشگاه کاشان

چکیده

کلمۀ پر رمز و راز «هُو» معادل «او» در زبان فارسی، هرچند از منظر ترکیبات عربی، ضمیر مفرد سوم‌شخص غائب است که به مرجعی برمی‌گردد و از مفهوم مبهمى حکایت مى‌کند، در منابع دینی و عرفانی، فراتر از یک ضمیر و به‌عنوان یک رمز و راز محسوب ‌شده و حاوی معانی ژرفی است. مقالۀ حاضر که به‌شیوۀ توصیفی‌تحلیلی و با گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای نگارش یافته، درصدد ارائۀ لایه‌های مختلف معنایی واژۀ «هُو» و مقایسۀ کاربرد «هُو» با سایر ضمایر الهی و تبیین کارکردهای آن با تکیه بر میراث دینی و ادبیات عرفانی است. نوشتار حاضر در پی پاسخ‌گویی به این پرسش است که چگونه این واژه از منظر دستوری به ابعاد عرفانی تعمیم پیدا کرده است؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد کلمۀ «هُوَ» نه یک ضمیر ساده، بلکه اسم اعظم خداوند است که به ذات خالص خداوند اشاره دارد که هیچ‌گونه محدودیت یا تشبیهی ندارد. «هو» در این جایگاه، دو کارکرد هستی‌شناسی یا انتولوژی و معرفت‌شناسی یا اپیستمولوژی دارد. در بُعد هستیشناسانه، کلمۀ «هُو» ناظر به وجود واحد و فراگیر حق‌تعالی نسبت به موجودات است؛ یعنی یک «بود» است که آن خداست و مابقی «نمود» و تجلّی آن وجودند. در بعُد معرفت‌شناسانه، «هُو» به غیب‌الغیوب بودن خداوند اشاره دارد.

کلیدواژه‌ها

منابع
قرآن مجید.
نهج البلاغه. (1414ق). نسخۀ صبحی صالح. قم: مؤسسة دارالهجره.
ابن‌بابویه، محمد بن على. (1398‏). التوحید. قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ابن‌طاووس، على بن موسى.‏ (1398). ‏مهج الدعوات و منهج العبادات.‏ قم‏: دار الذخائر.
ابن‌طاووس، على بن موسى.‏ (1409ق). إقبال الأعمال. تهران‏: دار الکتب الإسلامیه.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (1411ق). الطریق الی اللّه تعالی. دمشق: مطبعة نضر.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (1422ق). تفسیر ابن‌عربی. تحقیق سمیر مصطفی رباب. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (1900). الفتوحات المکیه. بیروت: دار صادر.
ابن‌منظور، محمد بن ‌مکرم. (۱۴۱۴ق). لسان العرب. تحقیق جمال‌الدین میردامادی. بیروت: دار صادر.
‏بانوامین، نصرت‌بیگم. (1389). مخزن العرفان در تفسیر قرآن. اصفهان: گل‌بهار.
جامی، نورالدین عبدالرحمن. (1389). دیوان. به کوشش محمد روشن. تهران: انتشارات نگاه.
حافظ بُرسى، رجب بن محمد. (1422ق). مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیرالمؤمنین(ع).‏ بیروت‏: أعلمی.‏
حافظ، شمس‌الدین ‌محمد. (1384). دیوان حافظ. چ7. مشهد: شرکت به‌نشر.
حر عاملى، محمد بن حسن. (1376). الفصول المهمة فی أصول الأئمة. قم: مؤسسۀ معارف اسلامى امام رضا(ع).
ﺣﺴﻦ، ﻋﺒﺎس. (1426ق). اﻟﻨﺤﻮ اﻟﻮافی. چ8. ﻗﻢ: اﻧﺘﺸﺎرات ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو.
حسن‌زاده آملی، حسن. (1375). هزار و یک کلمه. قم: بوستان کتاب.
خمینی، روح‌الله. (1368). شرح چهل حدیث. تهران: مرکز نشر فرهنگی رجاء.
خمینی، روح‌الله. (1368). مصباح الهدایة الی الخلافة والولایه. مقدمه و ترجمۀ سید احمد فهری. چاپ بهرام.
خمینی، روح‌الله. (1369). سرّ الصلاة. قم: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
رضایی‌تهرانی، علی. (1392). سیر و سلوک. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
زمخشرى، محمود بن عمر. (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل. چ3. بیروت‏: دارالکتاب العربی.
سبزواری، هادی. (1372). شرح دعاء الصباح. تهران: دانشگاه تهران.
سمعانی، شهاب‌الدین احمد. (۱۳۶۸). روح الأرواح فی شرح اسماً المَلِک الفتّاح. تصحیح و توضیح نجیب مایل هروی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
سیوطى، عبدالرحمن بن ابى‏بکر. (1421ق). الاتقان فی علوم القرآن‏. چ2. بیروت:‏ دارالکتاب العربی‏.
شبستری، شیخ محمود. (1382). گلشن راز. کرمان: خدمات فرهنگی کرمان.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم. (1363). مفاتیح الغیب. تصحیح محمد خواجوی. تهران: مؤسسۀ تحقیقات فرهنگی.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم. (1366). تفسیر القران الکریم. قم: بیدار.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم. (1375). مجموعه رسائل فلسفی. تهران: انتشارات حکمت .
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم. (1981).‌ الحکمة المتعالیه. بیروت‌: دار إحیاء التراث العربی.
صفوی، سید سلمان. (بی‌تا). رسالۀ هو در قرآن و میراث عرفان اسلامی. لندن: انتشارات آکادمی مطالعات ایرانی.
طباطبایی، محمدحسین. (1390). تفسیر المیزان. چ2. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏.
طبرسى، حسن بن فضل. (1370). مکارم الأخلاق‏‏. قم‏: شریف رضى‏.
طبرسى، فضل بن حسن. (1372ش). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. چ3.‏ تهران‏: ناصرخسرو.
فخر رازى، محمد بن عمر. (1420ق). التفسیر الکبیر. چ3. بیروت‏: دار إحیاء التراث العربی.
فیض کاشانی، محسن. (1371). دیوان اشعار. تصحیح مصطفی فیض کاشانی. قم: انتشارات اسوه.
قیصری، شرف‌الدین داوود. (1375). شرح فصوص الحکم. به کوشش جلال‌الدین آشتیانی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
کفعمى، ابراهیم بن على عاملى. (1405ق). المصباح للکفعمی. ناشر: دارالرضی (زاهدی).
گروهی از نویسندگان. (بی‌تا). فرهنگ‌نامۀ علوم قرآن. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.   
لاهیجی، محمدجعفر. (1376). شرح رساله المشاعر. تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی. تهران: امیرکبیر.
مازندرانی، محمدصالح. (1429ق). شرح اصول الکافی. بیروت: دار إحیاء الکتاب العربی.
مجلسی، محمدباقر. (1403ق). بحار الانوار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
مدرس مطلق، سید محمدعلی. (1379). وحدت وجود. آبادان: نشر پرستش.مطهری، مرتضی. (1389). آشنایی با قرآن(6). تهران: انتشارات صدرا.
مطهری، مرتضی. (1390). عرفان حافظ. تهران: انتشارات صدرا.
مطهری، مرتضی. (1374). مجموعه آثار (تماشاگه راز). تهران: انتشارات صدرا .
مکارم شیرازی،ناصر.(1353). تفسیر نمونه. تهران: انتشارات اسلامیه.
ملکى تبریزى، جواد. (1372). اسرار الصلوة. چ8. تهران: آزادى‌.
موسوى اردبیلى، عبدالغنى. (1381). تقریرات فلسفۀ امام خمینی. قم: بی‌نا.
مولوی، جلال‌الدین محمد. (1369). مثنوی معنوی. تصحیح رینولد الین نیکلسون. تهران: سپهر.
مبشر کاشانی، خلیل. (1396). التوحید فی تفسیر سورة التوحید. تهران: شرکت چاپ و نشر بین‌الملل .
یعقوب، امیل. (1988). موسوعة النحو و الصرف و الاعراب. بیروت: دارالعلم للملایین.
‏یثربی، یحیی. (1385). حکمت اشراق سهروردی. قم: مؤسسۀ بوستان کتاب.
  • تاریخ دریافت: 24 دی 1403
  • تاریخ بازنگری: 15 اردیبهشت 1404
  • تاریخ پذیرش: 26 خرداد 1404
  • تاریخ انتشار: 01 خرداد 1403