مطالعات عرفانی

نسبت امر زیبا و امر اخلاقی در بوطیقای زیبایی‌شناسی مولانا با تکیۀ ویژه به مثنوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند،

2 دانشیار زبان و ادبیات فارسی ،دانشگاه بیرجند

3 استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند

چکیده

در این جستار با رویکردی بینارشته‌ای به‌شیوۀ تحلیل محتوا به بررسی نسبت امر اخلاقی و امر زیبا در بوطیقای زیبایی‌شناسی مولانا در مثنوی پرداخته شده است. یکی از تناقضات برجسته‌ در مثنوی مولانا وجود الفاظ مستهجن و ناهمواری است که مولانا در حکایات به‌ کار برده است. این پژوهش می‌کوشد به این پرسش‌ها پاسخ دهد که چگونه این شاهکار بزرگ ادب فارسی، با وجود این تناقض‌های اخلاقی بازهم از حیث هنری زیباست؟ مولانا از چه شگردهایی بهره برده که از ارزش اخلاقی و زیبایی هنری آن کاسته نشده است؟ در مثنوی، معیارهای سنجش اثر هنری دگرگون شده و مولانا داوری در باب زشتی یا زیبایی شاهکار ادبی خویش و دریافت و فهم آن را به جهان اثر واگذار کرده است. در پرتو این تدبیر هوشمندانه، واکنش مخاطب نسبت به حکایات مستهجن، در دو جهان بیرون و درون متن متفاوت است؛ یعنی اگر مخاطب آن الفاظ مستهجن را در جهان بیرون متن ببیند، آن را زشت و زننده و دارای بار معنایی منفی خواهد دید اما اگر از منظر جهان درون متن بدان بنگرد و در بافت متن ببیند، عین هنر خواهد بود. در زیباشناسی مولانا در مثنوی، آن تعابیر مستهجن نتیجۀ اخلاقی عکس داده و زشتی الفاظ عین زیبایی شده است. این رویداد مهم خود از آن‌روست که در بوطیقای زیبا‌شناسی مثنوی، امر بیرونی -بیرون از جهان هنر و متن- تعیین‌کننده نیست بلکه تنها و تنها خود اثر است که مبیّن نقص هنری یا زیبایی هنری خود است. این پژوهش می‌تواند به مثنوی‌پژوهان پیشنهاد کند متن کلاسیک مثنوی را کمی از سایۀ سنگین مؤلف در معنای خدای پنهان متن بیرون آورند.

کلیدواژه‌ها

منابع
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. (1382). الاشارات و التنبیهات. ترجمه و شرح حسن ملکشاهی. تهران: نشر حکمت.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (۱۳۹۵). فصوص ‌الحکم. ترجمۀ عبدالکریم سروش. تهران: انتشارات خوارزمی.
احمدی، بابک. (1396). حقیقت و زیبایی. تهران: نشر مرکز.
اخوان ثالث، مهدی. (1390). سه کتاب. چ15. تهران: نشر زمستان.
ارسطو. (1392) بوطیقا (فن شعر). ترجمۀ عبدالحمید آیتی. تهران: انتشارات هرمس.
افلاطون. (1380). فایدروس. ترجمۀ محمدحسن لطفی. تهران: خوارزمی.
بودلر، شارل. (1349). ملال پاریس و برگزیده‌ای از گل‌های بدی. ترجمۀ محمدعلی اسلامی ندوشن. تهران: بنگاه نشر کتاب.
بهنام‌فر، محمد و وفایی‌فرد، مریم. (1399). تحلیل روان‌شناختی چند تمثیل هزل‌آمیز از مثنوی مولوی. فصلنامۀ کارنامۀ متون ادبی دورۀ عراقی، 1(4)، 79-94.
تاتارکویچ، ولادیسلاو. (1396). تاریخ زیبایی‌شناسی قرون وسطی. ترجمۀ محمود عبادیان و سید جواد فندرسکی. تهران: نشر علم
تولستوی، لئون. (2536). هنر چیست؟. ترجمۀ کاوه دهگان. چ6. تهران: انتشارات امیرکبیر.
جعفری، محمدتقی. (1369). زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
جلالیان، مینا. (1394). مبانی زیبایی‎شناسی در دیدگاه مولانا. فصلنامۀ هنر و تمدن شرق، 3(8)، 11-18.
جوادی آملی، عبدالله. (۱۳۸۴). عرفان و تصوف. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
حیدری، منصور و حاج‌ابراهیمی، سمیه. (۱۴۰۰). تحلیل زبان‌شناختی طبقات مخاطبان مثنوی با رویکرد سبک‌شناسی. فصلنامۀ پژوهش‌نامه زبان و ادبیات عرفانی، ۱۳(۴)، ۱۰۹–۱۳۲.
دانشور، سیمین. (1375) شناخت و تحسین هنر. تهران: انتشارات کتاب سیامک.
دیویس، دیوید. (1399). زیبایی‌شناسی و ادبیات. ترجمۀ عبدالله سالاروند. تهران: نقش جهان.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1387). بحر در کوزه. تهران: انتشارات علمی.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1388). پله پله تا ملاقات خدا. تهران: انتشارات علمی.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1381). سرّ نی. ج1. تهران: انتشارات علمی.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1383). سرّ نی. ج2. تهران: انتشارات علمی.
ژکس. (2535). فلسفۀ اخلاق (حکمت عملی). ترجمۀ ابوالقاسم پورحسینی. تهران: کتابخانۀ سیمرغ وابسته به مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.
ژیمنز، مارک. (1387). زیبایی‎شناسی چیست؟. ترجمۀ محدرضا ابوالقاسمی. تهران: نشر ماهی.
ساکی، محمدرضا. (1390). جنبۀ تعلیمی هزل در مثنوی. پژوهشنامه ادبیات تعلیمی (پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی)، 3(10)، 174-153.
 سهروردی، شهاب‌الدین یحیی. (1380). حکمة ‌الاشراق. به کوشش سید حسین نصر و هِنری کُربَن. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
سیدحسینی، رضا. (1353). مکتب‌های ادبی. تهران: انتشارات نیل.
سید رضی، ابوالحسن محمد بن الحسین بن موسی (گردآورنده). (۱۳۸۶). نهج‌ البلاغه. ترجمۀ محمد دشتی. قم: مؤسسۀ تحقیقاتی امیرالمؤمنین(ع).
شاله، فلیسین. (1357). شناخت زیبایی. ترجمۀ علی‌اکبر بامداد. چ4. تهران: کتابخانۀ طهوری.
عربعلی، رضا. (1382)، واژگان توصیفی ادبیات. تهران: فرهنگ معاصر.
 فروزانفر، محمد. (۱۳۶۵). دیوان شمس و مثنوی معنوی. تهران: دانشگاه تهران.
کتابی، احمد. (۱۳۹۴). شگردهای بیانی مولانا در مثنوی معنوی. تهران: انتشارات سمت.
کروچه، بندتو. (1372)، کلیات زیبایی‌شناسی. ترجمۀ فؤاد روحانی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
موام، سامرست. (1377). دربارۀ رمان و داستان کوتاه. ترجمۀ کاوه دهگان. تهران: مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.
موحد، عبدالحسین. (۱۳۹۲). بوطیقای عشق در مثنوی مولوی. تهران: نشر هرمس.
مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی. (1380). مثنوی. شرح جامع مثنوی کریم زمانی. تهران: انتشارات اطلاعات.
مونروسی، بیردزلی و هاسپرس، جان. (1387). تاریخ و مسائل زیبایی‎شناسی. ترجمۀ محمدسعید حنایی کاشانی. تهران: طرح نو.
نصر، سید حسین. (1375). هنر و معنویت اسلامی. ترجمۀ رحیم قاسمیان. تهران: دفتر مطالعات دینی هنر.
نصر، سید حسین. (1394). هنر و معنویت اسلامی. ترجمۀ رحیم قاسمیان. تهران: حکمت
نیوتن، اریک. (1397). معنی زیبایی. ترجمۀ پرویز مرزبان. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
Hume, D. (1993). Of the standard of Taste, in Selected Essays, ed. S. Copley and A. Edgar (Oxford University Press), 126, 33.
Novitz, D. (1987). Knowledge, Fiction, and Imagination (Philadelfia: Temple University Press).      
Wilde, O. (1913). The Critic as Artist`, Intentions 8th edn (London: Methuen : st Publ.1891), 93-128.                                            
مطالعات عرفانی
دوره 20، شماره 2 - شماره پیاپی 40
دی 1403
صفحه 45-82
  • تاریخ دریافت: 28 تیر 1403
  • تاریخ بازنگری: 03 تیر 1404
  • تاریخ پذیرش: 02 شهریور 1404
  • تاریخ انتشار: 17 شهریور 1404