بررسی مفهوم «وقت» در عرفان و روان‌شناسی (رویکرد ذهن‌آگاهی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، مرکز آموزش عالی اقلید

چکیده

«وقت» در عرفان، یکی از اصطلاحات رایج و کاربردی است و در متون کهن تصوف، تعاریف بسیار و متعددی برای آن نقل شده است. آگاهی داشتن به اوقات و دریافتن شرایط وقت یکی از ویژگی‌های بارز صوفی به شمار می‌رود. این بررسی نشان می‌دهد که بیشتر تعاریف ارائه‌شده از اصطلاح «وقت» با مفاهیم و اصول ذهن‌آگاهی که رویکردی جدید در روان‌شناسی است، مطابقت دارد. در ذهن‌آگاهی با استفاده از سنت‌های شرقی به‌ویژه تعالیم بودا تلاش می‌شود در زندگی فرد تعادلی ایجاد گردد و شخص با تکیه بر زمان حال و آگاهی، شاهد رویدادهای ذهنی و بدنی خویش باشد تا از این طریق احساساتی را که تجربه می‌کند، به‌دقت شناسایی کرده، با پذیرش آن‌ها زندگی بهتر و سالم‌تری را تجربه کند. در مقالۀ حاضر به روش توصیفی‌تحلیلی کوشش شده است تا به این پرسش پاسخ داده شود که تعاریف اصطلاح «وقت» در عرفان با کدام‌یک از اصول و مفاهیم ذهن‌آگاهی مطابقت دارد؟ نتایج تحقیق نشان می‌دهد بیشتر مفاهیم و اصول مطرح در ذهن‌آگاهی چون تأکید بر زمان حال، آگاه بودن به احساساتی که فرد در لحظه تجربه می‌کند، یکی شدن با کل هستی، تسلیم، پذیرش و رها کردن با تعاریف وقت در عرفان هم‌خوانی دارد.

کلیدواژه‌ها

منابع
آلیدینا، شاماش. (1401). ذهن‌آگاهی. ترجمۀ مژگان صلواتی، مریم فرحزادی و نفیسه درودیان. تهران: آوند دانش.
اصلاحی، فاطمه، ابوالمعالی الحسینی، خدیجه، اصغرنژاد، علی‌اصغر و خلتعبری، جواد. (1399). بررسی استعاره‌های مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی در ابیات مولانا. پژوهش‌های مشاوره، 19 (73)، 60-99.
انصاری، خواجه عبدالله. (بی‌تا). طبقات الصوفیه. تصحیح عبدالحی حبیبی. بی‌جا: بی‌نا.
برومند سعید، جواد. (1361). پژوهشی در شناخت عرفان ایرانی (ابن الوقت). چیستا، شمارۀ 13، 342ـ362.
بقلی شیرازی، روزبهان. (1389). شرح شطحیات. تصحیح هانری کربن و ترجمۀ مقدمۀ فرانسوی از دکتر محمدعلی امیر معزّی. تهران: طهوری.
بینا، محسن. (1354). مقامات معنوی (ترجمه و تفسیر منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری). تهران: بی‌نا.
پورجوادی، نصرالله. (1388). مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی. چ2. تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
پورمحمدی، سمیه و باقری، فریبرز. (1394). اثربخشی آموزش ذهن‌آگاهی بر پردازش شناختی خودکار. فصلنامۀ مطالعات روان‌شناختی، 11 (3)، 142-162.
تمنایی‌فر، شیما، اصغرنژادفرید، علی‌اصغر، میرزایی، مصلح و سلیمانی، مهدی. (1395). ویژگی‌های روان‌سنجی پرسش‌نامۀ پنج‌عاملی ذهن‌آگاهی. روان‌شناسی تحولی (روان‌شناسان ایرانی)، 12 (47)، 321-329.
حمیدیان، ساجده، امیدی، عبدالله، پورابوالقاسمی، راحیل، نظیری، قاسم و موسوی‌نسب، مسعود. (1395). اثر بخشی شناخت درمانی مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی در ترکیب با دارودرمانی در مقایسه با دارودرمانی بر افسردگی و خشم بیماران مبتلا به اختلال افسرده‌خویی. مطالعات روان‌شناختی، 12 (3)، 83-102.
دابولکار، وینی. (1401). ذهن‌آگاهی، پیوند با خود واقعی. ترجمۀ شاهین غفاری. تهران: مؤسسۀ انتشارات فلسفه.
دانش‌پژوه، محمدتقی (مصحح کتاب). (1364). یواقیت العلوم و دراری النجوم. تهران: اطلاعات.
رابرتز، تامس. (1400). تمرین‌هایی برای ذهن‌آگاهی. ترجمۀ غزال گلشنی، لؤلؤ واشقانی و سید پیمان رحیمی‌نژاد. چ3. تهران: روان‌شناسی و هنر.
رحیمی، ناصر و ادهم، رحیمه. (1400). جایگاه وقت در تصوف. پژوهشنامۀ عرفان، 12 (24)، 69-88.
رستاد، الهام. (1402). وقت از نگاه روزبهان با تکیه بر شرح شطحیات، چهارمین کنفرانس ملی نوآوری و تحقیق در فرهنگ، زبان و ادبیات فارسی. تهران: ایران.
زارع، حسین، زارع، مریم، خالقی دلاور، فائزه، امیرآبادی، فاطمه و شهریاری، حسنیه. (1392). ذهن‌آگاهی و دیابت: اثربخشی ذهن‌آگاهی مبتنی‌بر کاهش استرس بر کنترل دیابت. علوم پزشکی رازی، 20 (108)، 39-47.
زاهدزاده، فروغ و جوهری‌فرد، رضا. (1397). بررسی تأثیر هنردرمانی مبتنی‌بر ذهن‌آگاهی بر باورهای فراشناختی و ذهن‌آگاهی زنان مبتلا به افسردگی. روان‌پرستاری، 6 (5)، 42-49.
زمانی، کریم. (1395). شرح جامع مثنوی معنوی. تهران: اطلاعات.
سجادی، سید جعفر. (1383). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.
سرّاج طوسی، ابونصر عبدالله بن علی. (1914م). اللمع فی التصوف. تصحیح رنولد آلن نیکلسون. لیدن: مطبعه بریل.
شاهرخی، فرنگیس. (1394). بررسی معنای اصطلاحی «وقت» در کتب و متون عرفانی. همایش بین‌المللی جستارهای ادبی، زبان و ارتباطات فرهنگی. تهران: ایران.
عطار نیشابوری، فریدالدین. (1384). تذکرة الاولیا. به کوشش آ. توکلی. چ9. تهران: بهزاد.
غلامحسین‌زاده، غلامحسین و طلیعه‌بخش، منیره. (1395). نسبت زمان، وقت و وجد عارفان. یازدهمین گردهمایی بین‌المللی انجمن ترویج زبان و ادبیات فارسی. گیلان: ایران.
قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن. (1374). ترجمۀ رسالۀ قشیریه (ترجمۀ ابوعلی بن احمد عثمانی). با تصحیحات و استدراکات بدیع‌الزمان فروزانفر. چ4. تهران: علمی و فرهنگی.
کابات‌زین، جان. (1401). ذهن‌آگاهی برای آغازگران. ترجمۀ غزال گلشنی و سید پیمان رحیمی‌ن‍ژاد. چ6. تهران: روان‌شناسی و هنر.
کاشانی، عزالدین محمود بن علی. (1387). مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة در تصوف اسلامی. تصحیح جلال‌الدین همایی. چ8. تهران: هما.
گوردون، تیموتی، بوروشوک، جسیکا و فِرِل، استیو. (1400). درمان مبتنی‌بر پذیرش و تعهد بر پایۀ یوگا. ترجمۀ حسین زارع و مینا بختیاری. چ1. تهران: نواندیش.
مدنی، امیرحسین. (1388). ابن‌الوقت و ابوالوقت. رشد آموزش زبان و ادبیات فارسی، 23 (1)، 16-17.
میهنی، محمد بن منور. (1389). اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. چ9. تهران: آگه.
ناظری، افسانه. (1389). وقت صوفی. پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 16، 55-80.
هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان. (1387). کشف المحجوب. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. چ4. تهران: سروش.
  • تاریخ دریافت: 12 آبان 1403
  • تاریخ بازنگری: 20 تیر 1404
  • تاریخ پذیرش: 24 تیر 1404
  • تاریخ انتشار: 17 شهریور 1404