تحلیل رابطۀ شریعت، طریقت و حقیقت در آثار عرفانی با رویکرد پاسخ به اشکالات منتقدین

نوع مقاله : مقاله علمی -ترویجی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری مدرسی اخلاق اسلامی ، دانشکده معارف و اندیشه اسلامی دانشگاه تهران

2 دانش‌آموخته دکتری مدرسی اخلاق اسلامی دانشگاه معارف اسلامی قم

چکیده

یکی از مباحث چالشی میان عرفا و فقها میزان توجه به باطن و حقیقتِ شریعت است. عرفا با طراحی یک نظام متشکل از شریعت، طریقت و حقیقت، نگاهی جامع به احکام، آداب و معارف دین داشته‌اند؛ اما همین دیدگاه مورد انتقادات قرار گرفته است. برای شناخت و قضاوت دقیق‌تر دیدگاه عرفا لازم است ابتدا مفهوم این سه واژه و رابطۀ آن‌ها با یکدیگر مورد بازنگری قرار گیرد. ازاین‌رو هدف از این تحقیق بررسی مفهوم و رابطۀ شریعت، طریقت و حقیقت در دیدگاه عارفان و پاسخ به اشکالات منتقدین با روش توصیفی‌تحلیلی و با استناد به ادلۀ نقلی، عقلی و شهودی است. نتیجه اینکه شریعت شامل احکام فقهی و بُعد ظاهری اخلاق، طریقت شامل سیر باطنی انسان و بُعد باطنی اخلاق و حقیقت مربوط به شهود باطنی حق‌تعالی، اسماء و صفات او می‌شود. رابطۀ شریعت، طریقت و حقیقت نه عرضی، بلکه طولی است و هرکدام باطن مورد قبلی است. بنابراین تعبیر از قشر به شریعت به‌معنای بی‌توجهی به آن نیست و شریعت علت در وصول به حقیقت و بقا در آن است؛ لذا هیچ‌گاه انسان از شریعت بی‌نیاز نیست. حقیقت چیزی بر شریعت نمی‌افزاید و شهود منافی عقل و وحی نیست و معیار شهود نیز شریعت است.

کلیدواژه‌ها

 

منابع

قرآن کریم.
آملی، حیدر. (1394). نص النصوص فی شرح الفصوص. قم: بیدار.
آملی، حیدر. (1368ش). جامع الأسرار و منبع الأنوار. تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
آملی، حیدر. (1382). انوار الحقیقة و اطوار الطریقة و أسرار الشریعه. چ1. قم: نور علی نور.
آملی، حیدر. (1422ق). تفسیر المحیط الأعظم. چ3. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
ابن‌ابی‌جمهور. (1403ق). عوالی اللئالی. قم: مؤسسۀ سیدالشهدا.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (بی‌تا). الفتوحات المکیة (اربع مجلدات). بیروت: دارالصادر.
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (1421ق). مجموعه رسائل ابن‌عربی. بیروت: دارالمحجة البیضاء.
ابن‌فارس، احمد. (1404ق). معجم مقاییس اللغه. قم: الاعلام الاسلامی.
ابن‌منظور، محمد. (1414ق). لسان العرب. بیروت: انتشارات دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
ابونصرسراج، عبدالله. (1421). اللمع فی التصوف. بیروت: دارالکتب العلمیه.
امینی‌نژاد، علی. (1394). آشنایی با مجموعه عرفان اسلامی. قم: انتشارات مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
انصاری، زکریا. (1428ق). نتائج الافکار القدسیة فی بیان معانی شرح الرسالة القشیریه. بیروت: دارالکتب العلمیه.
انصاری، عبدالله. (1377). مجموعه رسائل فارسی خواجه عبدالله انصاری. تهران: توس.
انور فؤاد، ابی‌خزام. (1993م). معجم المصطلحات الصوفیه. بیروت: مکتبة لبنان الناشرون.
اهل سرمدی، نفیسه و گنجور، مهدی. (1397). الگوی شبکه‌ای شریعت در نظریۀ معرفت ابن‌عربی و پیامدهای انسان‌شناختی آن. نشریۀ فلسفۀ دین، 15 (2)، 441-462.
بستانی، فؤاد. (1375ش). فرهنگ ابجدی. چ2. تهران: اسلامی.
جامی، عبدالرحمن. (1370). نفحات الانس. تهران: اطلاعات.
جرجانی، علی. (1370ش). التعریفات و یلیه بیان رسالة إصطلاحات رئیس الصوفیه الواردة فی الفتوحات المکیه). چ4. تهران: ناصرخسرو.
جعفری، محمدتقی. (1378). عرفان اسلامی. تهران: مؤسسۀ نشر کرامت.
جوادی آملی، عبدلله. (1388). تفسیر تسنیم. قم: مؤسسۀ اسراء.
حیدری، فاطمه و کیانی، مریم. (1394). التزام مولانا جلال‌الدین به شریعت، طریقت و حقیقت. نشریۀ عرفان اسلامی، شمارۀ 44، 181.
خرمشاهی، بهاءالدین. (1399). حافظ‌نامه. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
خطیبی، محمد. (1386). فرهنگ شیعه. قم: زمزم هدایت.
راغب اصفهانی، حسین. (1412ق). مفردات الفاظ القرآن. چ1. بیروت: دارالقلم.
رحمتی، حسین، دلبری، شهربانو و اسدبیگی، اردشیر. (1401). جایگاه و ارتباط شریعت، طریقت و حقیقت از منظر صائن‌الدین بن ترکه. نشریۀ مذاهب اسلامی، شمارۀ 17، 385-404.
رحیمی، امین. (1378). گفتاری در خصوص شریعت، طریقت، حقیقت. پژوهشنامۀ ادبیات و علوم انسانی، شمارۀ 25، 227-238.
رمضانی، حسن. (1393). بررسی مسئلۀ ظهور حقایق و بطلان شرایع در عرفان اسلامی. فصلنامۀ حکمت اسلامی، شمارۀ 1، 73-98.
رمضانی، رضا. (1381). معرفت‎شناسی عرفانی. قبسات، شمارۀ 24، 15-39.
زمخشری، محمود. (1407ق). الکشاف. بیروت: دارالکتاب العربی.
ژنده‎پیل، احمد. (بی‌تا). مفتاح النجات. ایران: بنیاد فرهنگ ایران.
سجادی، جعفر. (1379). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.
سجادی، جعفر. (1373). فرهنگ معارف اسلامی. چ3. تهران: کومش.
سهروردی، شهاب‌الدین. (1375). رسائل شیخ اشراق. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شجاعی، غلامعلی. (1381). شریعت، طریقت، حقیقت در سلوک عرفانی تشیع. فرهنگ جهاد، شمارۀ 4، 16.
صفار، محمد. ( 1404ق). بصائر الدرجات. قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.
طباطبایی، محمدحسین. (1360ق). رسالة الولایه. چ1. قم: مؤسسة اهل البیت(ع).
طباطبایی، محمدحسین. (1390ق). المیزان فی تفسیر القرآن. چ2. بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
طریحی، فخرالدین. (1375ش). مجمع البحرین. چ3. تهران: مرتضوی.
عجم، رفیق. (1999م). موسوعة مصطلحات التصوف. چ1. بیروت: مکتبة لبنان الناشرون.
عطار، فریدالدین. (1345). تذکرة الاولیاء. انتشارات زوار.
فخر رازی، محمد‌. (1420). تفسیر کبیر‌. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
فراهیدی، خلیل. (1409ق). کتاب العین. چ2. قم: نشر هجرت.
فنایی اشکوری، محمد. (1400). شاخصه‌های عرفان ناب شیعی. قم: بوستان کتاب.
قرشی، علی‌اکبر. (1371ش). قاموس قرآن. چ6. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
قشیری، ابوالقاسم. (1374). الرسالة القشیریه‌. چ1. قم: انتشارات بیدار.
قیصری، داوود. (1375ش). شرح فصوص الحکم (القیصرى). تهران: شرکت انتشارات علمى و فرهنگى.
کاشانی، عبدالرزاق‌. (1426ق[الف]). اصطلاحات الصوفیه‌. بیروت: دارالکتب العلمیه.
کاشانی، عبدالرزاق. (1426ق[ب]). لطائف الاعلام فی إشارات أهل الالهام. چ1. قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
کلاباذی، ابوبکر محمد بن ابراهیم‌. (1933م). التعرف لمذهب التصوف‌. مصر: مطبعة السعادة..
کلینی، محمد بن یعقوب. (بی‌تا). کافی‌. قم: دارالحدیث.
گودرزی، محمد. (1388). شریعت، طریقت، حقیقت از منظر ابن فارض و شیخ محمود شبستری. نشریۀ عرفان اسلامی، 5 (19).
مصطفی، ابراهیم‌. (1989م). المعجم الوسیط‌. ترکیه: دارالدعوه.
مطهری، مرتضی. (1394). عرفان اسلامی. تهران: بینش مطهر.
مطهری، مرتضی‌. (1377). مجموعه آثار شهید مطهری‌. تهران: صدرا.
مظاهری، عبدالرضا. (1392). چگونگی پیوند شریعت با طریقت و حقیقت ازطریق آیات و روایات. نشریۀ سراج منیر، شمارۀ 13.
مکارم شیرازی، ناصر‌. (1427ق). دائرةالمعارف فقه مقارن‌. قم: مدرسة الامام علی.
مکی، ابو طالب‌. (1417ق). قوت القلوب فی معاملة المحبوب‌. بیروت: دارالکتب العلمیه.
موسوی، علیرضا. (1402). مجموعه مقالات همایش ملی تصوف، شاخصه‌ها و نقدها. قم: بوستان کتاب.
مولوی‌، جلال‌الدین محمد بلخی رومی‌. (1373ش)‌. مثنوی معنوی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
میبدی، احمد. (1371). کشف الاسرار و عدة الابرار. تهران: امیرکبیر.
محمد بن انور‌. (1386). اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابی‌سعید‌. به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگاه.
نسفی، عزیزالدین‌. (1386). الانسان الکامل‌. چ8. تهران: انتشارات طهوری.
نعمت‌الله، ولی. (1357). رسائل شاه نعمت‌الله ولی. تهران: خانقاه نعمت‌اللهی.
واحدجوان، وحید‌. (1397). وحدت وجود در عرفان اسلامی‌. قم: انتشارات سبط النبی.
واحدجوان، وحید‌. (1400). آشنایی با آداب و اسرار نماز‌. تهران: فضیلت علم.
هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان هجویری‌. (1375). کشف المحجوب‌. چ4. تهران: طهوری.
یثربی، یحیی‌. (1377). عرفان نظری‌. قم: بوستان کتاب.
یزدان‌پناه، یدالله. (1393). مبانی و اصول عرفان نظری. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
  • تاریخ دریافت: 06 بهمن 1403
  • تاریخ بازنگری: 27 اردیبهشت 1404
  • تاریخ پذیرش: 07 مرداد 1404
  • تاریخ انتشار: 17 شهریور 1404