مطالعات عرفانی

محدودیت‌های معرفت‌شناختی و اخلاقی هوش مصنوعی در تفسیر و تولید محتوای عرفانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر پسادکتری، گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اهل بیت (ع)، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

2 دکتری مذاهب کلامی،دانشگاه ادیان، عضو پیوستۀ انجمن ادیان و مذاهب حوزۀ علمیۀ قم

3 گروه الهیات، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه سمنان

چکیده

این پژوهش به بررسی تحلیلی محدودیت‌های معرفت‌شناختی و اخلاقی استفاده از هوش مصنوعی در تفسیر و تولید محتوای عرفانی می‌پردازد. عرفان، به‌عنوان حوزه‌ای مبتنی‌بر تجربه‌های درونی، شهود و تبیین‌های عقلانی، مفاهیمی چندلایه، نمادین و استدلالی را در بر می‌گیرد که درک کامل آن‌ها فراتر از توان محاسباتی هوش مصنوعی است. با وجود پیشرفت‌های چشمگیر این فناوری، محدودیت‌هایی مانند ناتوانی در فهم شهود، تجربۀ زیسته و ابعاد شخصی عرفان، و نیز عدم درک کامل زبان استعاری و باطنی متون، کاربرد آن را چالش‌برانگیز کرده است. ازسوی دیگر، تولید محتوای عرفانی توسط هوش مصنوعی می‌تواند به مخاطراتی مانند تحریف مفاهیم مقدس، تکثیر تعصبات و سوءاستفاده از احساسات مذهبی منجر شود. این پژوهش نشان می‌دهد که هوش مصنوعی می‌تواند ابزار مکملی برای تحلیل متون عرفانی، ازجمله بخش‌های استدلالی و عقلانی آن‌ها باشد؛ اما بدون نظارت انسانی و چارچوب‌های اخلاقی دقیق، نتایج آن ممکن است نادرست یا زیان‌بار باشد. برای شفافیت بیشتر، نمونه‌هایی از پرسش‌های مطرح‌شده از هوش مصنوعی و پاسخ‌های آن، ازجمله پاسخ‌های پس از تکرار و سخت‌گیری در پرسش، ارائه شده است. راهکارهایی برای استفادۀ مسئولانه از این فناوری نیز پیشنهاد شده است.

کلیدواژه‌ها

منابع
ابن‌عربی، محیی‌الدین. (۱۴۱۸ق). فتوحات مکیه. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
امینی‌نژاد، علی. (۱۳۹۴). حکمت عرفانی. قم: انتشارات مؤسسۀ امام خمینی(ره).
پورجوادی، نصرالله. (۱۳۸۵). باده. دانشنامۀ جهان اسلام. تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی.
پورنامداریان، تقی. (۱۳۸۶). دیدار با سیمرغ. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
رودگر، محمدجواد. (۱۳۹۱). مبانی عقلی عرفان عملی از دیدگاه علامه طباطبایی. مجلۀ قبسات، ۱۷ (۶۳)، ۳۷-۸۰.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (۱۳۴۴). ارزش میراث صوفیه. تهران: آریا.
سعیدی، گل بابا. (۱۳۸۳). فرهنگ اصطلاحات عرفانی ابن‌عربی. تهران: انتشارات شفیعی.
عطار، فریدالدین. (۱۳۸۷). منطق‌الطیر، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: انتشارات سخن.
فاضلی، قادر. (۱۳۷۴). اندیشۀ عطّار (تحلیل افق اندیشۀ عطّار). تهران: طلایه.
قیصری، داوود بن محمود. (۱۳۷۵). شرح فصوص الحکم. تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
الکاشانی، فتح‌الله بن شکر‌الله. (بی‌تا). زبدة التفاسیر. بی‌جا: مؤسسة المعارف الاسلامیه.
مولوی، جلال‌الدین. (۱۳۶۳). دیوان شمس تبریزی. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
مولوی، جلال‌الدین. (۱۳۷۶). مثنوی معنوی. تصحیح رینولد نیکلسون. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
Bhuiyan, M. A. (2024). The Illusion of Boundless AI: Analyzing Limitations and Ethical Concerns. TechRxiv. DOI: 10.36227/techrxiv.171742375.53309794/v1.
Chen, Y. (2023). Pandora’s Pixel Box: The Rise of AI Art and the Ethical Dilemma of Creativity. Lecture Notes in Education Psychology and Public Media, pp. 135-143.
Fatima, H. & Ullah, M. (2023). Connecting Mysticism, Meditation, and Neuro-linguistic Programming (NLP) through Artificial Intelligence. International Journal of Computer Science and Network Security, 1(23): 22-26.
Jain, S & Mitra, S. (2024). Ethical Issues in Artificial Intelligence. International Journal of Research Publication and Reviews,(2)5. 205-207.
Li, H. & Zhang, Y. (2024). Ethical Implications of AI-Generated Spiritual Content. Journal of AI and Society.
Russell, S. J.& Norvig, P. (2016). Artificial Intelligence: A Modern Approach. Pearson Education Limited.
Saddhono, K., Sulandari, S & Rahayu, S. (2024). Ethics and Artificial Intelligence (AI) in Literature. International Journal of Computer Science and Network Security IJCSNS. (1) 24,151-157.
Searle, J. R. (1980). Minds, Brains, and Programs. Behavioral and Brain Sciences ,(3)3, 417-457.
Shin, S. (2024). An Analytical Study on the Limitations and Challenges of AI and the Ethical Guidelines for AI Development. Journal of Convergence for Information Technology, (2)14, 43-51.
Smith, R. (2025). AI in Religious Studies: Potentials and Pitfalls. Oxford University Press.
Tuhina, S & Vashist, S. (2024). Exploring the ethical challenges and limitations of AI: A comprehensive review. Journal of Data Analysis and Digital Transformation (1)2, 1-10.
Wang, L & Xu, Z. (2023). Epistemological Limitations of Artificial Intelligence from a Buddhist Perspective. Journal of AI and Ethics, 1-10.
Yadav, A. (2024). A Brief Note on the Limitations of Artificial Intelligence in Human Life. Turkish Journal of Computer and Mathematics Education TURCOMAT, 3(15), 560-562.
Yu, F. (2024). Philosophical Aspects of Artificial Intelligence: An Overview of Recent Debates. Journal of Artificial Intelligence Research, 1(32), 1-15.
مطالعات عرفانی
دوره 20، شماره 2 - شماره پیاپی 40
دی 1403
صفحه 161-190
  • تاریخ دریافت: 08 بهمن 1403
  • تاریخ بازنگری: 19 خرداد 1404
  • تاریخ پذیرش: 12 تیر 1404
  • تاریخ انتشار: 17 شهریور 1404