بازتاب احوال و آراء عین القضات همدانی در آثار صوفیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه ادیان و فلسفه، دانشکده ادبیات و دانشگاه کاشان

2 شاغل در آموزش و پروش (کارشناس‌ارشد ادیان و عرفان)

3 استادیار گروه آموزشی ادیان و فلسفه، دانشکدۀ ادبیات و زبان‌های خارجی، دانشگاه کاشان،

چکیده

عین‌القضات همدانی از صوفیان برجستۀ سدۀ ششم است که آرای متهورانه و باطنی وی منجر به حبس و اعدامش شد. این مسائل باعث شد تا صوفیان پس از وی، با احتیاط با احوال و اندیشه‌هایش مواجه شوند. این مقاله بر آن‌ است تا میزان تأثیر و بازتاب عین‌القضات را در آثار صوفیه پس از او نشان دهد. این پژوهش به‌صورت کتابخانه‌ای و با پیمایش آثار صوفیه پس از وی انجام شده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که آرای عین‌القضات از همان دوران پس از وی مورد توجه صوفیان بوده است و به‌رغم اینکه بسیاری از صوفیه نام وی را در آثار خود ذکر نکرده‌اند، بخش قابل ملاحظه‌ای از صوفیان نامدار و برجسته، از اندیشه‌های وی تأثیر پذیرفته‌اند. این بازتاب به‌لحاظ تاریخی از آثار محیی‌الدین‌ ابن‌عربی آغاز و به معصوم علیشاه شیرازی ختم می‌شود. به‌رغم اینکه جماعت صوفیان به اندیشه‌های شائبه‌برانگیز عین‌القضات مانند دعوی احیای اموات و تقدیس شیطان و دیگر عقاید حلولی وی استناد کرده‌اند، هیچ‌کدام منتقد وی نبوده بلکه منزلت معنوی‌اش را ستوده، چنان‌که برخی عین‌القضات را در عِداد بزرگ‌ترین صوفیان تاریخ تصوف آورده‌اند. بدین‌ترتیب باوجود احتیاط و مخالفت‌های احتمالی با اندیشه‌های عین‌القضات، طرد چندانی در تودۀ صوفیان دربارۀ وی به چشم نمی‌خورد، بلکه از منظر ایشان، وی از برجسته‌ترین چهره‌های تاریخ تصوف محسوب می‌شود.

کلیدواژه‌ها

 
منابع
قرآن کریم.
ابن‌محیی، عبدالله قطب‏الدین محمد بن محیی بن محمود انصاری خزرجی سعدی. (1395). مکاتیب. به‌ اهتمام احسان ابراهیمی دینانی. تهران: نشر آیت اشراق.
ابن‌عربی، ابوبکر محمد بن احمد بن عبدالله. (1387). شجون ‌المسجون و فنون ‌المفتون. ترجمۀ محمد خواجوی. تهران: نشر ایران.
اردستانی، فضل‏الله جمال‏الدین محمد (و یا احمد) پیرجمال (1381). مصباح الارواح. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
اردستانی، فضل‏الله جمال‏الدین محمد (و یا احمد) پیرجمال. (1391). مرآت الافراد. تهران: زوار.
اصغری، کاظم و خادمی، سمیه. (1401). تأثیرپذیری سید محمد مکی حسینی از اندیشه‌های عین‌القضات همدانی، با تکیه بر آراء معرفت‌شناسی در بحر المعانی و تمهیدات. ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، شمارۀ 67، 13-42.
افراسیاب‏پور، علی‏اکبر. (1386). عرفان جمالی (زیبایی‌پرستی ایرانی در اندیشه‌های عین‌القضات و...). تهران: ترفند.
افشار، ایرج. (1394). دو رسالۀ عرفانی در عشق. تصنیف احمد غزالی و سیف‌الدین باخرزی. تهران: منوچهری.
بقلی شیرازی، روزبهان. (1390). عرائس البیان فی تفسیر القرآن. ترجمۀ علی‌بابا. تهران: انتشارات مولی.
پاپن، فیروزه. (1390). عین‏القضات همدانی؛ چون برقی درخشید و ستاره‏ای جاودانه برجا ماند. ایراننامه، 26 (1-2)، 191-208.
پورجوادی، نصرالله. (1401). سلطان طریقت (سوانح زندگی و شرح آثار احمد غزّالی). تهران: انتشارات آگاه.
جامی، عبدالرحمن بن احمد. (1395). نفحات الانس من حضرات القدس. ترجمۀ محمد عابدی. تهران: سخن.
جامی، عبدالرحمن بن ‌احمد. (1383). الدرة ‌الفاخرة فی تحقیق مذهب الصوفیه. تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی.
جامی، عبدالرحمن بن‌ احمد. (1390). نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص. تعلیقات ویلیام چیتیک. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
جامی، عبدالرحمن بن ‌احمد. (1398). هفت‌اورنگ. تهران: نشر مهتاب.
جمالی دهلوی، حامد بن فضل‏الله. (1385). مرآت المعانی. تهران: حقیقت.
حسینی گیلانی، ناصر بن حسن. (1428 ق). حکم الفصوص و حکم الفتوحات. قاهره: دارالآفاق العربیه.
حسینی مکی، سید محمد بن نصیرالدین (1397). بحر المعانی. تصحیح محمد سرور مولایی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
حلاج، حسین بن منصور. (بی‏تا). الطواسین. بی‌جا: بی‌نا.
خوارزمی آملی، تاج‌الدین حسین. (1396). ینبوع الاسرار فی نصایح الابرار. تهران: نشر مولی.
خوارزمی آملی، تاج‌الدین حسین. (1397). شرح فصوص الحکم. تهران: نشر مولی.
خوارزمی آملی، تاج‌الدین حسین. (1399). جواهر الاسرار و زواهر الانوار. تهران: اساطیر.
داراشکوه هندی، محمد بن شاه جهان قادری. (بی‏تا). سفینة ‌الاولیا. هند: کانپور.
دبیر کاشانی، رکن‏الدین بن عمادالدین. (1347ق). شمائل الاتقیا و رذایل الاشقیا. به ‌اهتمام مولوی حکیم غلام مرتضی. هند، حیدرآباد دکن: مطبوعة اشرف پریس.
راز شیرازی، میرزا ابوالقاسم حسینى شریفی ذهبی. (1384). مناهج انوار المعرفة فی شرح مصباح الشریعه. تهران: انس تک.
زرین‏کوب، عبدالحسین. (1395). ارزش میراث صوفیه. تهران: امیرکبیر.
زرین‏کوب، عبدالحسین. (1396). جستجو در تصوف ایران. تهران: امیرکبیر.
سجزی دهلوی، نجم‏الدین حسن بن علاء. (بی‏تا). مخ المعانی. هند، علیگر: انستیتوی تحقیقات فارسی.
سرور دهلوی، غلام. (1383). خزینة ‏الاصفیا. تهران: منشور امید.
سرهندی، احمد. (1977م). مکتوبات. پاکستان، کراچی.
شاذروی‌منش، محمد (1388). «لوایح از کیست؟». مطالعات عرفانی، شمارۀ 10، 203-224.
شاه داعی شیرازی، نظام‏الدین محمود بن حسن حسنی واعظ. (1386). نسایم گلشن. تصحیح محمد دبیرسیاقی. تهران: کانون معرفت.
شیروانی، زین‏العابدین مستعلیشاه. (1348). حدائق السیاحه. تهران: نشر مولی.
شیروانی، زین‏العابدین مستعلیشاه. (1362). ریاض السیاحه. تهران: نشر سعدی.
شیمل، آن ماری. (1387). ابعاد عرفانی اسلام. ترجمۀ عبدالرحیم گواهى. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى.
عباسی علوی چشتی، عبدالرحمن. (بی‌تا). مرآت الاسرار. بی‌جا: بی‌نا.
عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد. (1337). رسالۀ لوایح. ترجمۀ رحیم فرمنش. ترهان: نشر منوچهری.
عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد. (1356). مکاتبات خواجه احمد غزالی با عین‏القضات همدانی. تصحیح نصرالله پورجوادی. تهران: انتشارات خانقاه نعمت‏الهی.
عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد. (1385). دفاعیات و گزیدۀ حقایق (ترجمۀ دو رساله شکوی الغریب و زبدة ‌الحقایق). ترجمۀ قاسم انصاری. تهران: نشر منوچهری.
عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد. (1393). شکوی الغریب. ترجمۀ غلامرضا جمشیدنژاداول. تهران: اساطیر.
عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد. (1397). تمهیدات. تصحیح عفیف عسیران. ترجمۀ زهرا عسلی. تهران: نشر لوح فکر.
عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد. (1399). نامه‏های عین‏القضات. به ‌اهتمام علینقی منزوی و عفیف عسیران. تهران: اساطیر.
عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد. (1401). زبدة الحقایق. ترجمۀ غلامرضا جمشیدنژاد اول. تهران: اساطیر.
کبودرآهنگی قره‏گوزلو (مجذوب‏علیشاه)، محمدجعفر. (1383). مرآت الحق. تهران: نشر حقیقت.
گیسودراز، ابوالفتح صدرالدین سید محمد بن یوسف الحسینی الدهلوی. (1393ق). شرح زبدة ‌الحقایق (معروف به شرح تمهیدات). هند، حیدرآباد دکن: مطبوعة اشرف پریس.
لعلی بدخشی، لعل بیگ بن شاه قلی سلطان. (1376). ثمرات القدس من شجرات الانس. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
محدث دهلوی، عبدالحق. (1384). اخبار الاخیار فی اسرار الابرار. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
محمدی فشارکی، محسن و سادات موسوی، سعاد (1394). کتاب‏شناسی عین‏القضات همدانی در ایران. آینۀ پژوهش، 26 (156)، 107-121.
معصوم علیشاه، محمد معصوم بن زین‏العابدین. (1379). طرائق الحقایق. تصحیح محمدجعفر محجوب. تهران: سنایی.
مغربی تبریزی، ابوعبدالله شمس‏الدین محمد بن عزالدین عادل یوسف. (1362). اسرار الفاتحه. بی‏جا: بی‌نا.
میبدی یزدی، کمال‌الدین حسین بن معین‏الدین علی. (1376). شرح دیوان امام علی(ع). قم: پیام اسلام.
نسفی، عبدالعزیز بن محمد. (1393). کشف الحقایق. ترجمۀ احمد مهدوی دامغانی. تهران: علمی و فرهنگی.
نسفی، عبدالعزیز بن محمد. (1401). انسان کامل. به کوشش ماریژان موله. ترجمۀ ضیاءالدین دهشیری. تهران: انجمن ایران و فرانسه.
نفیسی، سعید. (1400). سرچشمۀ تصوف در ایران. تهران: نشر نگاه.
  • تاریخ دریافت: 15 اسفند 1403
  • تاریخ بازنگری: 04 تیر 1404
  • تاریخ پذیرش: 05 مرداد 1404
  • تاریخ انتشار: 17 شهریور 1404