نسبت میان الوهیت و عبودیت در الهیات عرفانی شیعه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری ادیان وعرفان، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 استاد بازنشستۀ گروه ادیان و عرفان، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

3 استادیار گروه ادیان و عرفان، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

تبیین نسبت میان الوهیت و عبودیت همواره یکی از دغدغه‌های اصلی عرفای شیعه بوده و پایۀ سلوک عملی ایشان را تشکیل داده است. این تحقیق که به روش تحلیلی و مقایسه‌ای صورت پذیرفته، در پی آن است که با استخراج تعاریف مشایخ از ماهیت الوهیت و عبودیت، روابط موجود میان آن دو را تشریح نماید. بر این اساس، یافته‌ها نشان می‌دهند که الوهیت دارای دو ساحت تنزّه و تشخّص بوده و ماهیت الوهیت تنها در ساحت تشخّص معنا می‌یابد که مترتب بر اسما و صفات هستند. عبودیت نیز دو جنبۀ حقی و خلقی دارد که تنها از جنبۀ دوم می‌توان نسبتی را میان او با الوهیت تعریف نمود. عرفای شیعه بر این مبنا درمجموع به سه نسبت کلی بین الوهیت و عبودیت قائل هستند که عبارت‌اند از: عدم شباهت خالق و مخلوق، معیت قیومی خداوند متعال با تمام اشیا و نظریۀ وحدت تشکیکى وجود براساس «تجلی» و اعطای محض و محبت خداوند، که این محبت از خود حق‌تعالی آغاز می‌شود و عبد با انجام نوافل، مهبط ظهور اسما و صفات الهی می‌شود و با معرفت حق، ارادۀ بنده موافق ارادۀ حق عزوجل شده، همۀ کارش خدایی می‌شود که در سطح عالیه، عبادت معصومین(ع) این‌گونه است.

کلیدواژه‌ها

منابع
قرآن کریم. (1370). ترجمۀ مهدی الهی قمشه‌ای. تهران: سازمان چاپ وانتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
آملی، سید حیدر. (1381). جلوۀ دلدار. ترجمۀ جامع الاسرار و منبع الانوار. ترجمۀ استاد سید یوسف ابراهیمیان آملی. تهران: نشر رسانش.
امام ششم(ع)‌، جعفر بن محمد. (1360 ش). مصباح الشریعه. ترجمۀ حسن مصطفوی. تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفۀ ایران
ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1416ق). التوحید. جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم. قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1414ق‌). إعتقادات الامامیة (للصدوق). قم: نشر کنگرۀ شیخ مفید. کتابخانۀ مدرسۀ فقاهت.
ابن‌بابویه، محمد بن علی. (بی‌تا). عیون أخبار الرضا(ع). ناشر: منشورات جهان.‌ کتابخانۀ مدرسۀ فقاهت.
ابن‌ترکه اصفهانی، علی بن محمد. (1375). شرح گلشن راز. مقابله: کاظم دزفولیان. تهران: نشر آفرینش.
ابن‌عربی، محمد بن علی. (بی‌تا). الفتوحات المکیه. مؤسسة آل البیت(ع) لاحیاء التراث. کتابخانۀ مدرسۀ فقاهت.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم بن على. (1414ق). لسان العرب. بیروت: دار صادر.
برزش‌آبادی، امیر عبدالله. (1350ق). رسالۀ کمالیه. شیراز: چاپ احمدی.
بهاری همدانی، محمد. (1361ش). تذکرة المتقین. تهران: نور فاطمه کتابخانۀ دیجیتال نور.
پژوهنده، لیلا. (1391). رابطۀ خدا و انسان در ادبیات خداشناسی و عرفانی با تأکید بر آثار مولوی. نشریۀ ادب‌پژوهی. شمارۀ 22، 97-124.
جعفری، عیسی. (1391). نسبت خدا و انسان در عرفان. نشریۀ مطالعات معنوی، شمارۀ 6، 7-34.
جوادی آملی، عبدالله. (١٣٨٧). تسنیم‌. قم: اسراء.
حسن‌زاده آملی، حسن. (1393). ممّد الهمم فی شرح فصوص الحکم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
خمینی، سید روح‌الله. (1384ش). تفسیر سورۀ حمد. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
راغب الأصفهانی، حسین بن محمد. (بی‌تا). ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ القرآن. المکتبة المرتضویه لاحیاء آثار الجعفریه، مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412ق). مفردات الفاظ القرآن. دمشق: دارالقلم. کتابخانه دیجیتال نور.
الراغب الأصفهانی، حسین بن محمد. (1404ق). المفردات فی غریب القرآن. دفتر نشر الکتاب. کتابخانۀ مدرسۀ فقاهت.
سبزواری، حاج ملا هادی. (بی‌تا). شرح الاسماء الحسنى. کتابخانۀ مدرسۀ فقاهت.
سبزواری خراسانی، محمدعلی. (1326ق). تحفة العباسیه. شیراز: انتشارات احمدی.
سیاح، احمد. (1386). فرهنگ دانشگاهی. ترجمۀ المنجد الابجدی. تهران: نشر فرحان.
شاه نعمت‌الله ولی، سید نورالدین. (بی‌تا). دیوان اشعار. مقدمۀ استاد نفیسی. سوئد: نشر باران.
شیرازی، محمد بن معصوم ‌بن زین‌العابدین (معصوم علیشاه). (۱۳۳۹ـ۱۳۴۵). طرائق الحقایق. تصحیح محمدجعفر محجوب. تهران: کتابخانۀ سنایی.
صبحی صالح. (۱۳۷۴). تصحیح نهج البلاغه. قم: مرکز البحوث الاسلامیه.
صفی علیشاه، محمدحسن بن محمدباقر. (بی‌تا). زبدة الاسرار. تهران: کتاب‌فروشی محمودی.
صفی علیشاه، محمدحسن بن محمدباقر. (1348). عرفان الحق. اهتمام عباس منظوری. تهران: نشر اقبال.
صلیبا، جمیل و صانعی دره‌بیدی، منوچهر. (بی‌تا). فرهنگ فلسفى، فرهنگ اصطلاحات. تهران: انتشارات حکمت.
طباطبایى، محمدحسین. (1374). ترجمۀ تفسیر المیزان‌. قم: کتابخانه مدرسۀ فقاهت.
طباطبایى، محمدحسین. (1387). ترجمه و شرح بدایة الحکمة. ترجمۀ علی شیروانی. قم: دارالفکر.
علاءالدوله سمنانی، رکن‌الدین. (1371). مناظر المحاضر للمناظر الحاضر. به کوشش حسین حیدرخانی. تهران.: ناشر مروی ناصرخسرو.
فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی. (1379). راه روشن. ترجمة المحجة البیضاء فی تهذیب الحیاء. ترجمۀ محمدصادق عارف. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان.
فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی. (1318ق). علم الیقین. قم: بیدار.
فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی. (1381ش). کلیات علامه ملا محمدمحسن فیض کاشانی. سازمان اوقاف و امور خیریه. قم: انتشارات اسوه.
فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی. (1387). مجموعه رسائل (فیض). تصحیح محمد امامی کاشانی. تهران: ناشر: مدرسۀ عالی شهید مطهری.
فیض کاشانی، ملا محسن. (1348). مشواق. مقدمۀ مصطفی فیض کاشانی. کاشان: دفتر فرهنگ و هنر کاشان.
قاضى سعید قمى. (1415ق). ‌شرح توحید الصدوق‌. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى‌.
القزوینی الحائری، السید محمد کاظم. (بی‌تا). شرح نهج البلاغة. کتابخانۀ مدرسۀ فقاهت.
قطب‌ شیرازی، عبدالله. (1384). مکاتیب فارسی. قم: انتشارات قائم آل محمد.
کلینی، محمد بن‌ یعقوب‌. (1407ق). الأصول من الکافی. محقق/ مصحح:‌ علی‌اکبر ‌غفاری. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
کیادربندسری، علی. (1395). نسبت مستقیم الاستدارۀ حق و خلق در وجودشناسی ابن‌عربی. نشریۀ حکمت اسراء، شمارۀ 27، 61-76.
قیصری‌ رومی‌، محمد داوود. (1387). شرح فصوص‌ الحکم‌. ترجمۀ محمد خواجوی. تهران: نشر مولی.
کبودرآهنگی همدانی، محمدجعفر بن ‌صفر. (1377). مجذوب‌علیشاه، رسائل مجذوبیه. ویراستار: حامد ناجی‌اصفهانی. تهران: انتشارات حقیقت. کتابخانۀ دیجیتال نور.
کبودرآهنگی همدانی، محمدجعفر بن ‌صفر. (1383). مرآة الحق و مراحل السالکین فی السیر و السلوک و صفات الصوفی. تصحیح حامد ناجی اصفهانی. تهران: انتشارات حقیقت. کتابخانۀ دیجیتال نور.
مجلسی، محمدباقر. (بی‌تا). بحار الأنوار، ج۵۸ و 68. جامع الاحادیث.
مجلسی، محمدباقر. (1403 ق). بحار الانوار، ج87. بیروت، دار احیاء التراث العربی.
مهدی‌پور، حسن. (1401). اصول زیست عارفانه در اندیشۀ ابن‌عربی. نشریۀ پژوهشنامه عرفان، شمارۀ 27، 205-226.
محمدی ری‌شهری، محمد. (بی‌تا). میزان الحکمه. کتابخانۀ مدرسۀ فقاهت.
مصطفوی، حسن. (1368ش). التحقیق‌ فی‌ کلمات القرآن الکریم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، کتابخانۀ مدرسۀ فقاهت.
نورعلیشاه، محمدعلی. (1380). دیوان اشعار. به سعی جواد نوربخش. تهران: یلدا قلم.
همایی، جلال‌الدین. (1385). مولوی‌نامه. تهران: نشر هما.
همدانی، میر سید علی. (1358). ذخیرة الملوک. تصحیح سید محمود انواری. تبریز: دانشکده ادبیات مؤسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران.
  • تاریخ دریافت: 02 اردیبهشت 1404
  • تاریخ بازنگری: 12 مرداد 1404
  • تاریخ پذیرش: 28 مرداد 1404
  • تاریخ انتشار: 17 شهریور 1404