نوع مقاله : مقاله علمی -ترویجی

نویسندگان

• هاتف سیاهکوهیان ¹
• حسین حسن رضایی ²

¹ گروه ادیان و عرفان، واحد تاکستان، دانشگاه آزاد اسلامی، تاکستان، ایران.

² استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.

چکیده

تجلیل آشکار قلندریات از اعمال ممنوعه و شخصیت‌های هنجارشکن و تجاوز آشکار این نوع شعر به نمادها و نشانه‌های شریعت اسلامی و تخطی از هنجارهای اجتماعی-مذهبی، بسیاری از مخاطبان آن را شگفت‌زده کرده است. برخی محققان این اشعار را از منظر تاریخی نگریسته و در پی کشف رابطه این نوع شعر با جنبش‌‌های آنتی-نومیستی از قبیل اباحیّه در دوره میانه اسلامی بوده‌اند. بسیاری از محققان نیز در شیوه‌ای هم‌گرا با صوفیه، نمادها و تصاویر هنجارستیز این نوع شعر را به طرق مختلف با چارچوب متافیزیکی سنت هرمنوتیک صوفیانه (تاویل) پیوند ‌داده و آنها را اشارات نمادین رمزگذاری‌شده‌ در زبان شاعرانه دانسته‌اند که تنها به کمک مواد هرمنوتیکی صوفیانه قابل رمزگشایی است. در این میان، آنچه در این بحث‌ها نادیده گرفته شده، بررسی ساختار شعری یا بوطیقای قلندریات، و چگونگی شکل‌گیری آن در درون نظام ژانرهای اولیه شعر فارسی است. این پژوهش با گذر از تحلیل نمادگرایانه، و بدون آن که تصاویر شاعرانه پویا در قلندریات را به کهن‌الگوها و نمادهای از پیش تعیین شده صوفیانه فرو بکاهد، به روش توصیفی و تحلیلی و با بررسی نمونه‌ای از عطار، نشان می‌دهد که «شعر قلندری» چگونه ساختار شعری کارناوالی و هتروتوپیک خود را از طریق گفتگو و مناظره با دو گونه شعری «زهدیات» و «مدحیات» پیکربندی می‌کند.