نویسنده

• رضا روحانی

دانشگاه کاشان

چکیده

یکی از مسائل چالش‌بر‌انگیز و حل‌ناشده درباره مثنوی، علل پیدا و پنهان تعطیلی مجالس مثنوی در انتهای دفتر اول، و شروع با تأخیر آن در دفتر دوم است. برای این موضوع، هم در مثنوی و هم در آثار معاصران مولانا می‌توان عللی جستجو کرد، اما هیچ‌کدام از این اسباب یا عوامل به تنهایی قانع‌کننده به نظر نمی‌رسد، از این رو، شارحان و محققان قدیم و جدید، به دنبال عوامل دیگری رفته‌اند، عواملی که فی‌المجموع پذیرفتنی می‌نماید و غالباً از فحوای ابیات مثنوی قابل اخذ و استنباط است. نگارنده در مقاله حاضر، ضمن بیان پیشینه بحث، و نقل لبّ اقوال و آرای صاحب‌نظران قدیم و جدید، و نیز استخراج و تشریح آرای مولوی، با قرائت و تأملی تأویلی(نقد هرمنوتیکی) مجموعه این آرا و اقوال را با سه رویکرد(گوینده‌محور، مخاطب‌محور و متن‌محور) دسته‌بندی و تبیین علّی می‌کند، و به نتایج تازه‌ای دست می‌یابد. این تقسیم‌بندی و رویکرد تازه، خواننده را بیشتر از آنکه به اسباب و عوامل تأخیر توجه دهد، به پیشینه، عوامل، دلایل و درس‌های پیدا و پنهان معرفتی و سلوکی آن متوجه می‌کند؛ عواملی که در فهم موارد مشابه دیگر در مثنوی(مانند خاموشی نابه‌هنگام در دفتر ششم) و غیر مثنوی(مانند علاقه عارفان به خاموشی و مواضع آن در آثار عرفانی) نیز قابل استنباط یا تطبیق است. همچنین با این دسته‌بندی و تأمل تازه نگارنده در منابع برون‌متنی و درون‌متنی، برخی اسباب و عوامل ناگفته تأخیر، کشف و توجیه و تبیین می‌شود که پیشتر بدان‌ها توجه یا اشاره‌ای نشده بود. اسباب و عوامل معرفتی و سلوکی و آموزشی، نقش و اهمیت صبر و خاموشی، تشخیص و دستور سلوکی مولوی به خاموشی، توجه به اقتضائات ادبی و بلاغی، نقش مخاطب مطلق و حکمت و اراده او، نقش مخاطبان عام، و نیز توجه به نیازهای متن(مثنوی) و تأثّر متن از احوال گوینده و مخاطب از اهمّ آن عوامل است.

کلیدواژه‌ها

• جلال‌الدین محمد مولوی
• مثنوی
• تأخیر دفتر دوم
• نقد تأویلی