نویسنده

• حسین ایمانیان

چکیده

شاید جریانی که به نام زهد آغاز شد و سپس تصوف و عرفان نام گرفت، پویا‌ترین و پایا‌ترین جریانی باشد که با کمی دگرگونی، از آغاز ظهور اسلام تا زمان ما، راه خود را در پندار و اندیشه گروهی از مسلمانان، پیموده و شاید پس از فقه و آنچه به گونه‌ای مستقیم با قرآن و اسلام در پیوند است، در هیچ حوزه‌ای چون حوزه تصوف و عرفان، کتاب‌ها، چکامه‌ها و رساله‌ها و ... به نگارش در نیامده باشد. سبک و ساختار شکلی این نوشته‌ها، به پیروی از شیوه نثر‌نویسی هر دوره، همواره دگرگون شده است و اتفاقا نخستین جایی که این دگرگونی فُرمی نمود یافته، عناوین کتاب‌ها، عناوین بخش‌ها (= فهرست) و حتی دیباچه‌های آن‌ها‌ست. عناوین نوشته‌ها در هر دوره، از یک سو پیرو شیوه نثر‌نویسی آن دوره است و ویژگی‌های فرمی نثر آن دوره را نشان می‌دهد و از سوی دیگر با توجه به حوزه موضوعی نوشته‌ها، درون‌مایه‌های عمده آن حوزه را بازتاب می‌دهد. عناوین نوشته‌های تصوف نیز به همین شیوه، ویژگی‌های نثری ادب عربی و پارسی و جریان‌های اصلی تصوف در هر دوره را نمایان می‌سازد.
در جستار پیش رو، ضمن نگاهی کوتاه به دوره‌های اصلی تصوف، از سده نخست تا هشتم هجری و ویژگی‌های اصلی نثر عربی و پارسی در این چارچوب زمانی، به بررسی فرمی عناوین نوشته‌های تصوف مانند کتاب‌ها، رساله‌ها، چکامه‌ها، شرح‌ها و هر آنچه مربوط به این حوزه دینی - هنری در ادبیات عربی و پارسی است، پرداخته شده است. به نظر می‌رسد عناوین نوشته‌های تصوف در سده‌های نخستین، بیش‌تر به شکل کوتاه، ساده، روشن و غیر آهنگین و دالّ بر محتوای کتاب، بوده و به تدریج این عنوان‌ها طولانی، مسجّع، مبهم و حتی رمز‌آلود شده، آرایه‌های لفظی و معنوی در آن نمود یافته و جدا از محتوای کتاب، گاه به رمزی‌بودن محتوا، نوع مخاطب و... نیز اشاره می-کنند.

کلیدواژه‌ها

• عنوان
• زهد و تصوف
• عرفان
• نثر عربی و پارسی
• سجع

عنوان مقاله [English]

The Poetics of Sufism Writing Titles since 8th Century (AH.)

چکیده [English]

Probably the stream called Asceticism (later named Sufism and Mysticism) can be regarded as the most everlasting and permanent course which paved its way at some Muslems’ ideology with a few changes since the advent of Islam. It seems that asceticism, after Fiqh and Quranic works, has been written about more than any other areas. The style and the formal structure of mystical writings have constantly changed based on the prose of each era. Perhaps the first place where this formal change revealed was at the book titles, contents, or even their introductions. Titles and themes written in each era are, on the one hand, following the prose style of that era and reveal the prose features of that period, and on the other hand, they reflect the major themes of that area. Sufism writing titles, in the same token, represent Arabic and Persian prose features as well as Sufism mainstreams in each era.
This paper, first, briefly discusses the main eras of Sufism from first to eighth century and its Arabic and Persian features, and then studies the forms of Sufism writing titles such as books, odes, etc. It seems that Sufism writing titles in the first centuries have been mostly in short, simple, clear, and non-musical (non- rhythmic) forms and represented the content of the books. As we move forward in history, these titles become longer, more rhythmic, and vaguer and even mysterious literary and spiritual figures of speech appear, and symbolic contents and type of audience are accentuated.