نویسندگان

• روح‌الله هادی
• محمدباقر وزیری‌زاده

چکیده

علاوه بر متون تفسیری که اختصاص به تفسیر آیات قرآن دارند، متن­های غیرتفسیری هم در لابه‌لای مطالب خود دارای تفسیرهایی پراکنده­ از آیات قرآن­اند که از این منظر تاکنون بدان­ها توجه نشده است. بررسی و استخراج و تحلیل این تفاسیر علاوه بر آگاهی یافتن از میزان و مآخذ اطلاعات قرآنی نویسندگان، گامی است در جهت توسعۀ منابع تفسیر به­خصوص متون متقدم نثر پارسی که به دلیل نزدیکی بیشتر نویسندگان آن­ها با عصر نزول قرآن اطلاعات تفسیری نسبتاً دقیق­تر و صحیح­تری را عرضه می­کنند. از جملۀ این متون، آثار عرفانی پارسی است که به آیات قرآن و تفاسیر لطیف و عمیق آن به شیوه­های گوناگون آراسته­اند، و مانند کتاب­های تفسیر ارزش کنکاش و بررسی دارند. از آن­جا که قدیم­ترین این آثار که به دست ما رسیده، متعلّق به قرن پنجم هجری است، در این مقاله کمّیت تفاسیر موجود در آثار متصوّفه و عرفای ایرانی غیر مفسّر (به معنای مصطلح) از این زمان تا نیمۀ قرن 6 به روش استقراء تامّ بررسی، و سپس تجزیه و تحلیل شده است. شایان ذکر است که طی بررسی انجام گرفته در متون عرفانی نثر پارسی در این دو قرن (حدود سی اثر) با احتساب آیات تکراری مجموعاً 925 آیه تفسیر شده است که این رقم تقریباً معادل یک­هفتم آیه­های قرآن است. این آیات به نه روش یا گرایش تفسیر شده­اند که بیشتر تفسیرها عرفانی و کمترین تفسیر، به شیوۀ کلامی و قرآن با قرآن است. شیوۀ استنباطی نوعی خاص در تفسیر قرآن است که در بعضی از این آثار دیده می­شود. وجود شیوه­ها و گرایش­های گوناگون تفسیری نشان از آگاهی و استفادۀ عرفا و صوفیه از این شیوه­ها دارد. کمّیت و کیفیت تفسیرهای موجود در آثار و نسبت آن­ها با متون به­وسیلۀ نمودارهای گوناگون نشان داده شده و با تحلیل همراه گردیده است.

کلیدواژه‌ها

• تفسیرهای عرفانی
• نثر عرفانی فارسی
• متون غیرتفسیری
• گرایش‌ها و شیوه‌های تفسیری
• متون فارسی قرن پنجم و ششم هجری