مطالعات عرفانی

نمادپردازی عرفانی در معراج‌نامۀ بایزید بسطامی

نویسندگان

1 استاد تمام و عضو هیئت‌علمی دانشگاه الزهرا(س)

2 دانش‌آموختۀ دکتری ادبیات عرفانی، نویسندۀ مسئول

چکیده

زبان هنر اسلامی زبانی نمادین و رمزگونه است. نمادها حامل معنای درونی و ذاتی این هنر بوده و راه بررسی آثار هنری هم بررسی این نمادها و سمبول‌هاست. اگر تصوف را نگاه هنری به مذهب بدانیم، مشاهده می‌کنیم که آثار صوفیان آمیخته به نمادها و نشانه‌هایی است که واکاوی دلالت‌های این رمزها می‌تواند رهیافتی به‌سوی درک عمیق مفاهیم و بُن‌مایه‌های موضوعات عرفانی باشد. معراج‌نامه منسوب به بایزید بسطامی، شرح  سفری روحانی است که توسط ابوالقاسم عارف به نگارش درآمده است. معراج‌نامه به ضرورت ساختار رؤیاگونه‌اش طالب شکلی نمادین و رمزگراست. در این پژوهش، نمادها در چهار خوشۀ تصویری آب، پرواز، نور و رویش طبقه‌بندی و تفسیر می‌شوند. رمزهایی که در قالب خوشه‌های تصویری، تصاویر کهن‌الگویی و اساطیری برای بیان رؤیاهای عارفانۀ بایزید بسطامی به کار گرفته شده‌اند، بخشی از نمادهای مکرّر متون صوفیه و سایر معراج‌نامه‌ها هستند که علاوه بر ارائۀ جهان‌بینی عارف، جایگاه این تصاویر را در رؤیاهای صوفیه به دست می‌دهد. از آنجا که الگوی همۀ معراج‌نامه‌های دورۀ اسلامی، معراج پیامبر اکرم(ص) است، بسیاری از مشاهدات و تصاویر این رؤیا با معراج الگو، هماهنگ و همسوست. برای بررسی این موضوع ساختار و نمادهای عرفانی دو اثر با هم تطبیق داده شد. بررسی این نمادها، به یافتن چگونگی جهان مصوَّر صوفیه در عالم معراج که عالمی نورانی است کمک می‌کند. نیز نشان می‌دهد که مرتبۀ مسافر معراج، هماهنگ با نمادهای متن و مدارجی است که وی طی می‌کند. شیوۀ این پژوهش توصیفی‌تحلیلی و تطبیقی با رویکرد بلاغی است.

کلیدواژه‌ها

  1. قرآن کریم.
  2. ابن‌سینا (1312)، «معراج‌نامه»، تصحیح بهمن کریمی، نشریۀ ارمغان، سال بیست‌ودوم، شمارۀ 1، 97ـ۱۰۸.
  3. ابن‌هشام، عبدالملک (1373)، ترجمۀ سیرت ابن‌اسحاق به روایت ابن‌هشام، ویرایش جعفر مدرّس صادقی، تهران: مرکز.
  4. الیاده، میرچا (1394)، رساله در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: سروش.
  5. ایران‌زاده، نعمت‌الله و شریف‌نسب، مریم (1391)، مهارت نوشتن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
  6. برت، آر.آل (1382)، تخیل، ترجمۀ مسعود جعفری، تهران: مرکز.
  7. بقلی، روزبهان (1394)، کشف الأسرار و مکاشفات الأنوار، تصحیح و ترجمۀ مریم حسینی، تهران: سخن.
  8. بلخاری قهی، حسن (1394)، نظریۀ هنر و زیبایی در تمدن اسلامی، تهران: سورۀ مهر.
  9. پهلوان، امیرحسین و رضایی، محمد (1394)، «جُستاری در باب معراج‌نامۀ بایزید بسطامی»، مجموعه مقاله‌های دهمین همایش ترویج ادب، دانشگاه محقق اردبیلی، 596ـ607 .
  10. پورنامداریان، تقی (1391)، رمز و داستانهای رمزی در ادب فارسی، تهران: علمی و فرهنگی
  11. تاجدینی، علی (1383)، فرهنگ نمادها و نشانه‌ها در اندیشۀ مولانا، تهران: سروش
  12. تفضلی، احمد (1376)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران: سخن.
  13. جمالی، شهروز (1389)، «معراج و بازتاب آن در ادب فارسی»، عرفانیات در ادب فارسی، دوره1، شمارۀ 2، 61ـ۷۴.
  14. جیمز، ویلیام (1393)، تنوع تجربۀ دینی، ترجمۀ حسین کیانی، تهران: حکمت.
  15. چیتیک، ویلیام (1392)، عوالم خیال، ترجمۀ قاسم کاکایی، تهران: هرمس.
  16. حافظ، شمس‌الدین محمد (1385)، دیوان، تهران: شقایق.
  17. حسینی، مریم (1385)، «زیبایی‌شناسی زبان عرفانی در شطحیات بایزید بسطامی»، نشریۀ هنر، شمارۀ 70، 198ـ209.
  18. ــــــ (1384)، «بایزید بسطامی؛ آیینۀ الهی»، نامۀ پارسی، شمارۀ 37، 107ـ118.
  19. خسروی، حسین(1388)، «نگاهی به نماد خورشید در تمثیلات سهروردی»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، دورۀ پنجم، شمارۀ ۱۵، 88ـ۱۰۶.
  20. دانته الیگوری (1379)، کمدی الهی دوزخ، ترجمۀ فریده مهدوی دامغانی، تهران: تیر.
  21. رازی، ابوالفتوح حسین بن علی (1408)، تفسیر روض‌الجنان و روح‌الجنان، مشهد: آستان قدس رضوی.
  22. رسولی، رقیه (1378)، ترجمۀ معراج‌نامۀ بایزید بسطامی و مقایسۀ تطبیقی آن با سایر معراج‌نامه‌ها، پایان‌نامه، استاد راهنما: سیروش شمیسا.
  23. روستایی راد، الهام و پناهی، مهین (1394)، «آیرونی در شطحیات بایزید»، زبان و ادب فارسی، شمارۀ 36، 35ـ50.
  24. زارع حسینی، فاطمه و ابهری، وجیهه (1395)، «بررسی و مقایسۀ عروج ارداویراف و بایزید بسطامی»، مطالعات عرفانی، شمارۀ 24، 85ـ۱۰۴.
  25. ستاری، جلال (1386)، مدخلی بر رمزشناسی عرفانی، چ۳، تهران: مرکز.
  26. سجادی، محمدجعفر (1386)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی: تهران: طهوری.
  27. سرامی، قدمعلی و ساعدی، سلما (1389)، «سیری در معراج‌نامه‌ها و سفرنامه‌های شهودی»، تحقیقات تعلیمی، دورۀ 2، شمارۀ 3، 79ـ109.
  28. سرلو، خوان ادواردو (1392)، فرهنگ نمادها، ترجمۀ مهرانگیز اوحدی، تهران: دستان.
  29. سهلگی، محمد (1393)، دفتر روشنایی، ترجمه و تحقیق محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
  30. سیدترابی، سید محمد (1397)، «کارکرد عرفانی نماد رنگ در مثنوی‌های عطار نیشابوری»، فصلنامۀ عرفان اسلامی، سال پانزدهم، شمارۀ 58، 233ـ۲۵۰.
  31. شوالیه، ژان و گربران، آلن (1388)، فرهنگ نمادها، دورۀ پنج جلدی، ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی، تهران: جیحون.
  32. طغیانی، اسحاق و نجفی، زهره (1385)، «معراج شاعران»، مطالعات عرفانی، شمارۀ ۴، 141ـ158.
  33. عابددوست، حسین (1390)، «تداوم حیات نماد کوه و درخت در هنر کهن تصویری ایران»، نشریۀ نگره، دورۀ 6، شمارۀ 20، 21ـ۳۱.
  34. عبدالله، زهرا و همکاران (1394)، «تبیین کارکرد معراج در روایات اساطیری»، هنرهای تجسمی، دورۀ 20، شمارۀ 4، 1ـ13.
  35. علوی، فریده (138۶)، «نماد پرنده در شعر شاعران فرانسوی قرن نوزدهم با نگاهی به ادب فارسی»، نشریۀ پژوهش‌های زبان‌های خارجی، شمارۀ ۳۷، 55ـ۷۰.
  36. فتوحی رودمعجنی، محمود (1393)، بلاغت تصویر، تهران: سخن
  37. ــــــ (1380)، «تحلیل تصویر دریا در مثنوی»، پژوهشنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، شمارۀ 31، ص1ـ۲۴.
  38. قشیری، عبدالکریم هوازن (2007)، کتاب ‌المعراج، جبیل، لبنان: دارالمکتبة البیبلیون.
  39. کزازی، میرجلال‌‌الدین (1379)، نامۀ باستان، چ۱، تهران: انتشارات سمت.
  40. کهدویی، محمدکاظم و همکاران (1389)، «بررسی و تطبیق گزاره‌های چند معراج‌نامۀ کهن و مقایسۀ آن‌ها با معراج‌نامۀ شفیعی‌کدکنی»، جُستارهای ادبی، شمارۀ 168، 51ـ۷۰.
  41. محمدزاده، نادر و کثیرلو، بهروز (1392)، »معراج در تفاسیر عرفانی»، فصلنامۀ عرفان اسلامی، تابستان 1392، دورۀ 9، شمارۀ 36، 39ـ55.
  42. محمودی، مریم (1389)، «بررسی و تحلیل نماد دریا در آثار عطار»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، دورۀ 2، شمارۀ 8، 173ـ193.
  43. منوچهری دامغانی، ابوالنجم احمد بن قوص (1384)، دیوان اشعار، به‌اهتمام محمد دبیرسیاقی، تهران: زوّار.
  44. مولوی، جلال‌الدین (1383)، مثنوی معنوی، تصحیح عبدالکریم سروش، تهران: علمی و فرهنگی.
  45. ـــــــ (1355)، کلیات شمس تبریزی، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
  46. میبدی، رشیدالدین (1361)، کشف الاسرار، به سعی و اهتمام علی اصغر حکمت، چ۳، تهـران: انتشارات امیرکبیر.
  47. نُزهت، بهمن (1388)، «نماد نور در ادبیات صوفیه»، نشریۀ مطالعات عرفانی، شمارۀ 9، 155ـ۱۸۴.
  48. نصیری، محمد و افراسیاب‌پور، علی‌اکبر (1395)، «نماد عرفانی رنگ در هنر و معماری اسلامی»، فصلنامۀ عرفان اسلامی، سال چهاردهم، شمارۀ 56، 53ـ۶۹.
  49. نویا، پل (1373)، تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، ترجمۀ اسماعیل سعادت، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  50. وفایی، عباسعلی و نُزهت، بهمن (1388)، «در پرتو انوار معنوی»، دوفصلنامه ادبیات عرفانی دانشگاه الزّهرا، دورۀ اول، شمارۀ 1، 169ـ۱۹۸.
  51. هال، جیمز (1390)، فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ.
  52. یاحقی، محمدجعفر (1388)، فرهنگ اساطیر و داستان واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
مطالعات عرفانی
دوره 15، شماره 1 - شماره پیاپی 29
29
مرداد 1398
صفحه 31-58
  • تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
  • تاریخ بازنگری: 06 تیر 1402
  • تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
  • تاریخ انتشار: 01 مرداد 1398