مطالعات عرفانی
چرایی رویکرد ابن‌جوزی و ابن‌تیمیه در خصوص تصوف و عرفان
نویسندگان
1 دانشیاردانشگاه تهران
2 دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه تهران
چکیده
از دیرباز، اختلاف بین صوفیان و فقیهان، بسیار عمیق و گاه خونین بوده است. صوفیان همواره داعیۀ بیان و عمل به حقیقت دین را داشته‌اند و در مقابل، فقیهان ایشان را به دوری از مبانی و سخنان پیامبر و بزرگان دین متهم کرده‌اند. در این مقاله سعی شده است به قسمتی از این میدان که از طرف کسانی چون ابن‌جوزی، ابن‌تیمیه و پیروانشان رهبری می‌شود، پرداخته و دلایل و چرایی این نزاع در دو قالب کلی بررسی شود: 1. زمینه‌های اصولی و بنیادین اختلاف از قبیل تضعیف عقل و منزوی کردن آن، جهان‌بینی تک‌قطبی، رویکرد روایت‌محور، تفسیر ظاهرگرایانه و مقید به زمان و مکان، تضعیف و ترهیب فرق دیگر، خوف‌محوری، منطق حفظ قدرت؛ 2. دلایل مصداقی در برخی اعمال و اندیشه‌های صوفیانه چون وجود شطحیات، بدعت‌ها، ریا، جهل، شرک و... همچنین در میان بیان نقدهای ایشان گاهی به‌نحو مختصر به دیدگاه عرفا اشاره خواهد شد تا مطالب کاملاً یک‌سویه پیش نرود. در نهایت با عنایت به تفاوت‌های این دو مشرب، مشاهده می‌شود که گاهی مرز میان این دو طیف، کم‌رنگ شده و افرادی را نمی‌توان به‌راحتی در میان یکی از این دو مکتب دسته‌بندی کرد. ولی فهم دلایل این اختلاف چه از منظر تحلیلی در بیان زمینه‌های اصولی و چه از حیث توصیفی در نقدهای مصداقی در بستر رویکرد امثال ابن‌جوزی، معیار تقریبی برای فهم تمایزها و شناخت دقیق‌تر از هریک از این دو نگرش به دست خواهد داد.
کلیدواژه‌ها
- افلاکی عارفی، شمس‌الدین احمد (1362)، مناقب العارفین، تعلیق و تصحیح تحسین یازیجی، چ۲، تهران: دنیای کتاب.
- ابن‌قیم الجوزی (1419ق)، مدارج السالکین بین المنازل ایاک نعبد و ایاک نستعین، الطبعة الثانیه، بیروت: دارالکتب العربی.
- ابن‌تیمیه (بی‌تا)، الرسائل و الوسائل، تعلیق محمد رشیدرضا، لجنة التراث العربی.
- ــــــ (1980م)، مقدمة فی اصول التفسیر، بیروت: دار المکتبة الحیاة.
- ــــــ (1995)، مجموع الفتاوی، المدینة: مجمع ملک فهد.
- ابن‌جوزی (1396)، تلبیس ابلیس، ترجمۀ شعیب علی خواجه، فاطمه رشدی، چ۱، تایباد: نشر آراس.
- ــــــ (1412ق)، المنتظم فی تاریخ الأمم والملوک، المحقق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه.
- ابوداوود، سلیمان بن الأشعث (بی‌تا)، سنن ابی داوود، بیروت: المکتبة العصریه.
- اصبهانی، اسماعیل (1419ق)، الحجة فی بیان المحجه، السعودیه/ الریاض: النشر دار الرایه.
- ذکاوتی قراگزلو، علیرضا (1390)، بازشناسی و نقد تصوف، چ۱، تهران: نشر سخن.
- حر عاملی، محمد بن حسن (1400ق)، الاثنی عشریة فی رد الصوفیه، قم: دارالکتب العلمیه.
- ـــــــــ (1409)، وسائل الشیعه، قم: مؤسسة آل البیت.
- حلی، حسن یوسف (1387)، ایضاح الفوائد، تصحیح حسین وسوی کرمانی و عبدالحیم بروجردی، قم: نشر اسماعیلیان.
- ذهبی، محمد بن احمد (1405ق)، سیر أعلام النبلاء، محقق شعیب الأرناؤوط، الطبعة الثالثه، القاهره: مؤسسة الرساله.
- زرین‌کوب، عبدالحسین (1393)، جستجو در تصوف ایران، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- سراج، ابونصر (1388)، اللمع فی التصوف، تصحیح و تحشیۀ رینولد آلن نیکلسون، ترجمۀ مهدی محبتی، چ۲، تهران: اساطیر.
- سیوطی، جلال‌الدین (1403ق)، طبقات الحفاظ، الطبعة الاولی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
- سیستانی، سید علی (2011م)، فقه برای غرب‌نشینان، ترجمۀ سید ابراهیم سید علوی، برگرفته از تارنمای رسمی آن مرجع: sistani.org
- صابونی، عبدالرحمن (1407ق)، عقیدة السلف، الکویت: دارالکتب السلفیه.
- طوسی، محمد بن حسن، 1363، الرسائل العشر، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه قم.
- غزالی، محمد (1389)، احیاء علوم الدین، ترجمۀ محمد خوارزمی، تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.
- قرضاوی، یوسف (1389)، دیدگاه‌های فقهی معاصر، ترجمۀ احمد نعمتی، تهران: نشر احسان.
- لویزن، لئونارد (1384)، میراث تصوف، ترجمۀ مجد الدین کیوانی، ج1، تهران: نشر مرکز.
- نوری، میرزاحسین (1408)، مستدرک الوسائل، قم: مؤسسه آل‌بیت لاحیاء التراث.
- مجلسی، محمدباقر (1403)، بحارالانوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
)
دوره 15، شماره 1 - شماره پیاپی 29
29مرداد 1398صفحه 117-144
- تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
- تاریخ بازنگری: 06 تیر 1402
- تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
- تاریخ انتشار: 01 مرداد 1398