مطالعات عرفانی
بررسی جایگاه پیشه‌ها و ﺣﺮﻑ در اندیشۀ عارفان و سالکان مسلمان تا پایان قرن ششم هجری (بر اساس متون منتخب منثور عرفانی)
نویسندگان
1 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهیدبهشتی، نویسندۀ مسئول
2 دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید بهشتی
چکیده
یکی از جلوه‌های مهم زندگی صوفیان و عارفان که نزد محققان کمتر بدان توجه شده، مسئلۀ اهمیت کسب‌وکار و جایگاه پیشه و حرفه نزد عارفان و سالکان مسلمان است؛ از آنجا که کار و کوشش برای تأمین معاش به اشکال گوناگون در زندگی گروه‌های مختلف جامعه نمود داشته، در نزد اهل تصوف نیز از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. جایگاه شامخ عرفان و عرفای اسلامی در ادب فارسی و ضرورت بررسی اقوال و اعمال مشایخ عرفان و تصوف، از اهمیت تحقیق است. در این پژوهش که با روش توصیفی‌تحلیلی و با هدف تبیین، تحلیل و توصیف نگرش عارفان به کار و جایگاه حرفه و پیشه در اندیشۀ عارفان مسلمان شش قرن نخست اسلامی صورت گرفته، مشخص شد که باتوجه به حکایات و اقوال مشایخ صوفیه در متون منثور عرفانی این دوره، شیوه‌های ارتزاق آن‌ها از سه روش کسب، توکل و دریوزگی بوده است و با وجود رابطۀ حسنۀ سلاطین و مردم با صوفیه، اهل تصوف پیوسته از فتوحات و نذورات، صدقات، عطایا، منابع اوقافی و... بی‌بهره نبوده‌اند. به‌طور کلی، اکثر صوفیان به پیشه و حرفه اشتغال داشته‌اند و از دیدگاه آنان، کار و کوشش، نه‌تنها برای تأمین معاش آن‌ها بلکه برای کمک به نیازمندان، ضعفا و یاران جایگاهی والا داشته است.
کلیدواژه‌ها
- قرآن کریم (۱۳۹۱)، ترجمۀ مهدی الهی قمشه‌ای، چ۹، بی‌جا: انتشارات باقرالعلوم.
- ابوالبشری، پیمان، وکیلی، هادی و ناظمیان‌فرد، علی (۱۳۹۵)، «تبارشناسی باورهای ملامتیان نخستین در متون صوفیانه»، کهن‌نامۀ ادب پارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال هفتم، شمارۀ ۳، ۱ـ۱۸.
- انصاری، خواجه عبدالله (۱۳۶۲)، طبقات الصوفیه، تصحیح محمد سرور مولایی، تهران: انتشارات توس.
- ــــــ (۱۳۷۷)، مجموعه رسائل خواجه عبدالله انصاری، تصحیح محمد سرور مولایی، چ۲، تهران: انتشارات توس.
- ابن بطوطه، محمد بن عبدالله (۱۳۳۷)، رحلۀ ابن‌بطوطه، ترجمۀ محمدعلی موحد، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی (۱۳۶۸)، تلبیس ابلیس، ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- استخری، احسان‌الله علی (۱۳۳۸)، اصول تصوف، بی‌جا: کانون معرفت.
- اسحاقی، سید حسین (۱۳۹۰)، مبانی و راهبردهای جهاد اقتصادی، چ۲، قم: مرکز مدیریت حوزۀ علمیه، مرکز نشر هاجر.
- پاینده، ابوالقاسم (۱۳۷۷)، نهج‌الفصاحه، چ۳، تهران: انتشارات جاویدان.
- تورتل، کریستیین (۱۳۸۶)، شیخ ابوالحسن خرقانی، ترجمۀ ع. روح‌بخشان، چ۳، تهران: نشر مرکز.
- جباری، مهدی و طهماسبی، فرهاد (۱۳۹۴)، «بررسی آداب و آرای صوفیان در مورد زکات و سؤال»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال یازدهم، شمارۀ ۴۱، ۷۷ـ۱۰۴.
- جعفری، محمدتقی (۱۳۸۷)، عرفان اسلامی، چ۷، تهران: مؤسسۀ تدوین و نشر آثار علامه جعفری.
- جوادی آملی، عبدالله و همکاران (۱۳۹۱) مفاتیح الحیاة، چ۷۴، قم: اسراء.
- حقیقت، عبدالرفیع (۱۳۷۵) تاریخ عرفان و عارفان ایرانی از بایزید بسطامی تا نورعلیشاه گنابادی، چ۳، تهران: انتشارات کومش.
- ــــــ (۱۳۸۴)، سلطان العارفین بایزید بسطامی عارف بزرگ قرن دوم و سوم هجری، چ۷، تهران: انتشارات بهجت.
- حلبی، علی‌اصغر (۱۳۷۶)، مبانی عرفان و احوال عارفان، چ۱، تهران: انتشارات اساطیر.
- دیلمی، ابوالحسن(١۳۶۳) سیرت شیخ کبیر ابوعبدالله بن خفیف شیرازی، ترجمۀ رکن‌الدین یحیی جنید شیرازی، تصحیح شیمل آن‌ماری، به‌کوشش توفیق سبحانی، چ۱، بی‌جا: انتشارات بابک.
- رضایی، مجید (۱۳۸۷)، کار و دین، کانون اندیشۀ جوان.
- رضایی، مهدی و همکاران (۱۳۹۳)، «علل و انگیزه‌های مشارکت اجتماعی صوفیان بر اساس متون نثر عرفانی سدۀ پنجم و ششم»، گوهر گویا، سال هشتم، شمارۀ ۱.
- روزبهان بقلی شیرازی (۱۳۹۳)، کشف‌الاسرار و مکاشفات‌الانوار، تصحیح مریم حسینی، تهران: انتشارات سخن.
- زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۸۰)، ارزش میراث صوفیه، چ۱۰، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- ــــــــــ (۱۳۸۲)، دنبالۀ جستجو در تصوف ایران، چ۲، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- سجادی، ضیاءالدین (١۳۷۲)، مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف، چ۱، تهران: انتشارات سمت.
- سراج، ابونصر (۱۳۸۲)، اللمع فی التصوف، تصحیح رینولد آن نیکلسون، ترجمۀ دکتر مهدی محبتی، چ۱، تهران: انتشارات اساطیر.
- سلمی نیشابوری، عبدالرحمن محمد بن حسین (۱۳۸۸)، نخستین زنان صوفی، ترجمه و تحقیق نورالدین شریبه، انتشارات مکتبة الخانجی القاهره.
- سهروردی، ابوالنجیب ضیاءالدین عبدالقاهر بن عبدالله (۱۳۹۲)، آداب‌المریدین، تصحیح نجیب مایل هروی، چ۳، تهران: انتشارات مولی.
- سهروردی، شهاب‌الدین عمر بن محمد (۱۳۷۵)، عوارف المعارف، ترجمۀ ابومنصور اصفهانی، تصحیح قاسم انصاری، چ۲، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (۱۳۸۸)، نوشته بر دریا از میراث عرفانی ابوالحسن خرقانی، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی، چ۳، تهران: سخن.
- عبادی مروزی، قطب‌الدین منصور بن اردشیر (۱۳۴۷)، التصفیة فی احوال المتصوفه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- عطار نیشابوری، فریدالدین ابوحامد محمد (۱۳۷۴)، تذکرةالاولیا، تصحیح محمد استعلامی، چ۸، تهران: انتشارات زوار.
- غزالی، محمد (۱۳٨۶)، کیمیای سعادت، تصحیح حسین خدیوجم، چ۱۳، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- ــــــ (۱۳۸۹) احیاء علوم‌الدین، ترجمۀ مؤید‌الدین محمد خوارزمی، تصحیح حسین خدیوجم، ربع سوم (ربع مهلکات)، چ۷، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- غزنوی، سدیدالدین محمد (۱۳۴۵)، مقامات ژنده‌پیل، تحقیق حشمت‌الله مؤید سنندجی، چ۲، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- قشیری، ابوالقاسم (۱۳۴۵)، ترجمۀ رسالۀ قشیریه، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- کسروی، احمد (۱۳۷۰)، صوفیگری، چ۱، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- کیانی، محسن (۱۳۶۹)، تاریخ خانقاه در ایران، چ۱، تهران: انتشارات طهوری.
- مستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیل بن محمد (۱۳۶۳)، شرح التعرف لمذهب التصوف، تصحیح محمد روشن، تهران: انتشارات اساطیر.
- مکی، ابوطالب (۱۳۹۶)، قوت القلوب فی معاملة المحبوب، ترجمۀ مهدی افتخار، چ۱، بی‌جا: انتشارات آیت اشراق.
- ــــــ (۱۳۹۷)، قوت القلوب فی معاملة المحبوب، ترجمۀ مهدی افتخار، چ۱، انتشارات آیت اشراق.
- میهنی، محمد بن منور (۱۳۸۱)، اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابوسعید ابوالخیر، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، چ۵، تهران: انتشارات آگاه.
- نسفی، عزیزالدین (۱۳۷۸)، راز ربانی، تصحیح حسین معلم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- هجویری، علی بن عثمان (۱۳۹۳)، کشف‌المحجوب، مقدمۀ تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، چ۹، تهران: انتشارات سروش.
- هدایتی‌زاده، نجف (۱۳۷۷)، فرهنگ کار مدخلی بر کار در اسلام از دیدگاه جامعه‌شناختی، چ۱، مؤسسۀ فرهنگی انتشارات ائمه.
)
دوره 15، شماره 1 - شماره پیاپی 29
29مرداد 1398صفحه 145-172
- تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
- تاریخ بازنگری: 06 تیر 1402
- تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
- تاریخ انتشار: 01 مرداد 1398