نویسندگان

• ناصر نیکوبخت
• حسینعلی قبادی
• سعید بزرگ بیگدلی
• رضا آقایاری زاهد

دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

مثنوی معنوی از جمله آثاری است که بعد از مرگ مولوی، شرح‌نویسی بر آن آغاز شد و همچنان ادامه دارد. یکی از موارد مورد توجه شارحان، تأویل واژگان نمادینی است که مولوی در راستای اهداف عرفانی از عناصر طبیعت، اشیا، مکان‌ها، حیوانات، انسان‌ها، امور انتزاعی و مفاهیم به‌ کار گرفته است. در این پژوهش، تأویل‌های 60 نماد در 215 بیت مثنوی در منابع مثنوی‌پژوهی بررسی شده است، جامعۀ آماری شرح‌های فروزانفر، شهیدی، جعفری، گولپینارلی، نیکلسون، استعلامی، زمانی و عبقری، آثار زرین‌کوب و مولوی‌نامۀ همایی و مقالات علمی است که در زمینۀ تحلیل نمادهای مورد مطالعه نوشته شده‌اند. از تعداد نمادها، 6 مورد اشیاء و مکان، 16 مورد شخصیت‌های انسانی، 28 مورد حیوانات و 10 مورد عناصر طبیعی است. نتایج بررسی نشان می‌دهد کاربرد نمادها در جهت دو کلان نمادِ نفس و انسان کامل آمده است. از میان شارحان، استعلامی به تأویل نمادها توجه بیشتری داشته و مفهوم عرفانی نمادها را بررسی کرده است؛ گولپینارلی و جعفری شارحان کم‌توجه به نمادها هستند. در مقالات به بررسی نمادهای انسانی با 83/38 درصد بالاترین توجه و به نمادهای اشیا و مکان‌ها با 32/9 درصد، کمترین توجه صورت گرفته است. بنیاد نمادسازی مولوی بر پایۀ نگرش اسطوره‌ای و دینی و روایی است، به بنیاد اسطوره‌ای نمادها در کتاب‌های شارحان پرداخته نشده اما در چندین مقاله به پیوند اسطوره و عرفان در نمادهای مثنوی توجه شده است.  

کلیدواژه‌ها

• نمادهای عرفانی
• مثنوی معنوی
• شروح مثنوی
• پیوند اسطوره و عرفان
• تأویل نمادها