مطالعات عرفانی
بازتاب ضرب‌المثل‌های برخاسته از افسانه‌های اسرائیلی در متون عرفانی ادب فارسی
نویسندگان
1 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، واحد ساری، دانشگاه آزاد اسلامی، مازندران، ایران، نویسنده مسئول
2 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، واحد ایلام، دانشگاه آزاد اسلامی، ایلام، ایران/
چکیده
بسیاری از روایات و افسانه‌های ساختگی تورات دربارۀ زندگی پیامبران(ع) از طریق یهودیان تازه‌مسلمان به‌همراه بافته‌های خودساختۀ آنان، در کتاب‌های تفسیری و تاریخی راه یافت. بر همین اساس، احادیثی از پیامبر اسلام(ص) جعل کردند و افسانه‌هایی دربارۀ آن ساختند و در بین خواص رواج دادند و به‌تَبَعِ آن، عوام نیز این جعلیات را واقعی پنداشتند؛ بدین ترتیب این افسانه‌ها در زبان مردم کوچه و بازار رخنه کرد و سبب خلق ضرب‌المثل‌هایی شد که از گذشتۀ دور تاکنون، به‌عنوان جزئی از فرهنگ‌ها و باورهای مردم محسوب می‌شود. در این مقاله به‌شیوۀ تحلیلی‌توصیفی، ضمن تبیین سیر تاریخی برخی از این ضرب‌المثل‌ها از قبیل «حیله‌گری مار و دشمنی با انسان»، «زیر پای کسی علف سبز شدن»، «شومی کلاغ و مقدس بودن کبوتر»، «از دماغ فیل افتادن» و «خروس بی‌محل» که با هنرمندی و چیره‌دستی شاعران و نویسندگان حوزۀ عرفان، سبب خلق مضامین بکر و نو در ادب عرفانی شده و در اشعار شاعران عارف‌مسلک تبلور یافته، به نقد و تحلیل آن‌ها پرداخته شده است.
کلیدواژه‌ها
- آلوسی، محمود بن عبدالله بغدادی (بی‌تا)، روح المعانی فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- ابراهیمی‌جویباری، عسکری (۱۳۸۹)، «بازتاب اسرائیلیات در قصه‌های حضرت آدم(ع) بر اساس متون تاریخی»، نشریه فقه و تاریخ تمدن، دورۀ هفتم، شمارۀ ۲۵، ۱۰۵ـ۱۲۲.
- ـــــــ (۱۳۹۱)، «بازتاب اسرائیلیات در شعر معاصر»، همایش پژوهش‌های ادبی دانشگاه شهید بهشتی.
- ـــــــ (۱۳۹۱)، «تأثیرپذیری سخنوران ادب فارسی از افسانه‌های کعب الاحبار»، بهارستان سخن، دورۀ هشتم، شمارۀ ۲۰، ۲۹ـ۵۶.
- ـــــــ (۱۳۹۲)، «اسرائیلیات و افسانه‌های جعلی در قصه‌های حضرت نوح(ع) بر اساس متون تاریخی»، تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری، دورۀ جدید، شمارۀ 11 (پیاپی ۹۶)، ۱ـ۳۲.
- ـــــــ (۱۳۹۶)، «تأثیرپذیری متون عرفانی از افسانه‌های وهب بن مُنبّه»، متن‌شناسی ادب فارسی، شمارۀ ۳۶، ۱۲۹ـ۱۴۷.
- ابراهیمی‌جویباری، عسکری و همکاران (۱۳۹۷)، «اسرائیلیات در داستان حضرت محمد(ص) و بازتاب آن در ادب فارسی»، متن‌پژوهی ادبی، شمارۀ ۷۷، ۱۶۵ـ۱۸۶.
- ابن اثیر، عزالدین علی (1383)، الکامل فی التاریخ، برگردان سید محمدحسین روحانی، تهران: اساطیر.
- ابنِ جوزی، جمال‌الدین عبدالرحمن بن علی بن محمد (1388ق)، الموضوعات، تحقیق عبدالرحمن محمد عثمان، مدینه منوّره: مکتبة السلفیه.
- ابن مسکویه، احمد بن محمد (1376)، تجارب الاُمَم فی اخبار ملوک العرب والعجم، تصحیح رضا انزابی‌نژاد و یحیی کلانتری، چ5، مشهد: دانشگاه فردوسی.
- ابورَیِّه، محمود (بی‌تا)، اَضواءُ عَلَی السُّنِّةِ المُحَمَّدِیِّة اَو دِفاعُ عَنِ الحدیث، قم: نشر البطحاء.
- تجلیل، جلیل و ابراهیمی‌جویباری، عسکری (1389)، «تأثیرپذیری سخنوران ادب فارسی از روایات ابوهریره»، بهارستان سخن، شمارۀ 14، 173ـ194.
- جامی، نورالدین عبدالرحمن (1370)، مثنوی هفت اورنگ، تصحیح و مقدمۀ مرتضی مدرّس گیلانی، چ6، تهران: گلستان کتاب.
- الحسنی، هاشم معروف (1372)، اخبار و آثار ساختگی، سیری انتقادی در حدیث، ترجمۀ حسین صابر، مشهد: آستان قدس رضوی.
- خاقانی شَروانی، افضل‌الدین بَدیل بن علی (1357)، دیوان اشعار، به‌کوشش سید ضیاءالدین سجادی، چ2، تهران: زوّار.
- الدارمی، عبدالرحمن بن الفضل (بی‌تا)، سُنَن دارمی، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- دهخدا، علی‌اکبر (1372)، امثال و حکم، چ8، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- دیاری، محمدتقی (1383)، پژوهشی در باب اسرائیلیات در تفاسیر قرآن، چ2، تهران: سهروردی.
- ذهبی، محمدحسین (1405ق)، الاسرائیلیات فی التفسیر و الحدیث، دمشق: دار الایمان.
- رازی، فخرالدین (بی‌تا)، التفسیر الکبیر، الطبعة الثالثه، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- زمانی، حسن (1388)، مستشرقان و قرآن: نقد و بررسی آراء مستشرقان دربارۀ قرآن، چ3، قم: بوستان کتاب.
- سجادی، سید ضیاءالدین (1382)، فرهنگ لغات و تعبیرات دیوان خاقانی شروانی، چ2، تهران: زوّار.
- سعد سلمان، مسعود (1362)، دیوان اشعار، تصحیح رشید یاسمی، چ2، تهران: امیرکبیر.
- سعدی شیرازی، مصلح‌الدین عبدالله (1368)، کلیات سعدی، تصحیح ذُکاءالملک فروغی، چ7، تهران: جاویدان.
- سمعانی، شهاب‌الدین ابوالقاسم احمد بن ابی المظفر منصور السمعانی (1368)، روح الارواح فی شرح اَسماء المَلِک الفتّاح، تصحیح و توضیح نجیب مایل هِرَوی، چ1، تهران: علمی و فرهنگی.
- سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1381)، دیوان اشعار، به‌اهتمام پرویز بابایی، چ1، تهران: نگاه.
- ــــــــ (1368)، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، تصحیح و تحشیه مدرّس رضوی، چ3، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1372)، تازیانه‌های سلوک، چ1، تهران: آگه.
- صفا، ذبیح‌الله (1371) تاریخ ادبیات در ایران، چ12، تهران: فردوس.
- صدوق، محمد بن علی (1390)، عِلَل الشَرایع، ترجمۀ حسین قاسمی، تصحیح و تحقیق سید محمد حسینی، چ3، قم: وانک.
- طباطبایی، محمدحسین (1363)، ترجمۀ تفسیر المیزان، ترجمۀ محمدباقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- طبری، محمد بن جریر (1385)، تاریخ طبری: تاریخ الرّسل و الملوک، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، چ5، تهران: اساطیر.
- ـــــــ (1406ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفه.
- عسکری، مرتضی (1375)، دو مکتب در اسلام: ترجمۀ مَعالم المَدرستَین، برگردان عطاء محمد سردارنیا، تهران: مرکز چاپ و بنیاد بعثت.
- عطار نیشابوری، فریدالدین (1386الف)، دیوان عطّار، تنظیم و نمونه‌خوانی و نظارتِ منصور جهانگیر، چ6، نگاه، تهران.
- ـــــــ (1386ب)، اسرارنامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.
- غزّالی، ابوحامد محمد (1389) نصیحة الملوک، به‌کوشش قوام‌الدین طه، چ1، تهران: جامی.
- فردوسی، حکیم ابوالقاسم (1370)، شاهنامه، تصحیح ژول مُول، چ5، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
- فروزانفر، بدیع‌الزمان (1385)، احادیث و قَصَص مثنوی (تلفیقی از دو کتاب: احادیث مثنوی و مآخذ قِصَص و تمثیلات مثنوی)، ترجمۀ کامل و تنظیم مجدد: حسین داوودی، چ3، تهران: امیرکبیر.
- قُرطُبی، محمد بن احمد (1364)، اَلجامع لِاَحکام القرآن معروف به تفسیر قرطبی، چ1، تهران: ناصرخسرو.
- کتاب المقدس: عهد عتیق و عهد جدید (1923م)، ترجمۀ فارسی، چاپ انگلستان.
- کزّازی، میر جلال‌الدین (1389)، گزارشِ دشواری‌های دیوان خاقانی، چ6، تهران: نشر مرکز.
- گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن ضحاک بن محمود (1384)، زَین الاخبار، به‌اهتمام رحیم رضازاده ملک، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- محمدقاسمی، حمید (1380)، اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستان‌های انبیا در تفاسیر قرآن، چ1، تهران: سروش.
- مطهری، مرتضی (1378)، سیری در سیرۀ نبوی، چ21، تهران: صدرا.
- معرفت، محمد‌هادی (1418ق)، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد: الجامعة الرضویة للعلوم الاسلامی.
- مَقدَسی، مطهر بن طاهر (1390)، اَلبِدءِ وَ التاریخ (آفرینش و تاریخ)، مقدمه، ترجمه و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی، چ4، تهران: آگه.
- مولوی، جلال‌الدین محمد (1384)، مثنوی معنوی، تصحیح قوام‌الدین خرمشاهی، چ8، تهران: دوستان.
- ــــــ (1375)، کلیات دیوان شمس، به‌کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر، چ1، تهران: راد.
- میبدی، ابوالفضل رشیدالدین (1376)، کشف الاسرار و عُدّة الابرار، چ6، تهران: امیرکبیر.
- نجفی، ابوالحسن (1378)، فرهنگ فارسی عامیانه، چ1، تهران: نیلوفر.
- نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف (1384)، کلیات خمسه، تصحیح وحید دستگردی، چ9، تهران: امیرکبیر.
- نیشابوری، ابراهیم بن منصور بن خلف (1387)، قصص الانبیا، دوباره‌نویسی و بازپردازی احسان یغمایی، چ5، تهران: زرّین.
- وحشی بافقی، کمال‌الدین (1387)، دیوان اشعار، به‌کوشش پرویز بابایی، چ6، تهران: نگاه.
- هاکس، جیمز (1383)، قاموس کتاب مقدس، چ5، تهران: اساطیر.
- یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب بن واضح (1371)، تاریخ یعقوبی، ترجمۀ محمدابراهیم آیتی، چ11، تهران: علمی و فرهنگی وابسته به فرهنگ و آموزش عالی.
)
دوره 16، شماره 2 - شماره پیاپی 32
32دی 1399صفحه 5-34
- تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
- تاریخ بازنگری: 06 تیر 1402
- تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
- تاریخ انتشار: 01 دی 1399