مطالعات عرفانی
بررسی طرح‌واره‌های قدرتی در گلشن راز بر اساس آراء مارک جانسون
نویسنده
استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام خمینی(ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
چکیده
در زبان‌شناسی شناختی، «طرح‌واره‌ها» اهمیت بسزایی دارند؛ زیرا از ساختاری نظام‌مند برخوردارند که مفاهیم انتزاعی را به ساختار مفهومی معنی‌دار، عینی و جسمی‌شده تبدیل می‌سازند تا برای مخاطبان قابل درک شوند. از میان اندیشمندان این حوزه، مارک جانسون ساختار هفت‌گانه‌ای را برای بررسی طرح‌واره‌های قدرتی ارائه کرده است که به‌وسیلۀ آن می‌توان متون ادبی مختلف از جمله منظومۀ گلشن راز شبستری را برکاوید. بنابراین، جستار حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی و به‌شیوۀ کتابخانه‌ای، مسئلۀ انواع طرح‌واره‌های قدرتی را در این منظومه بررسی کرده است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که طرح‌وارۀ اجبار در منظومۀ گلشن راز، در دو مقولۀ واژگانی و دستوری کاربرد داشته است. در این منظومه، با طرح‌وارۀ حرکت مواجهیم که پیمایندۀ این مسیر، حرکتی را در جهت نیل به مقصود آغاز می‌کند، اما مانع‌هایی بر سر راه او وجود دارد که مانع از رسیدن به وصال است؛ بر اساس نظریۀ جانسون، هر سه حالت متوقف شدن در برابر مانع، گذر از وسط مانع و پشت‌سر گذاشتن مانع به هر طریق ممکن، را در این اثر می‌توان مشاهده کرد. علم ظاهری یا شریعت سبب انحراف از مسیر عارف شده و شبستری سه عامل ترک استدلال، متوقف نشدن در یک مرحله و پالودن نفس را گامی استوار در جهت رفع مانع دانسته است. در بطن طرح‌وارۀ قدرتی جذب، دو طرح‌وارۀ نزولی و صعودی نهفته است؛ طرح‌وارۀ نزولی، حرکت از وحدت به‌سوی کثرت و طرح‌وارۀ صعودی، حرکت از جزء به‌سوی کل می‌باشد. در طرح‌وارۀ توانایی، عارف پس از انقطاع از عالم سفلی، توانایی صعود به عالم علوی را دارد.
کلیدواژه‌ها
- ابوروح، لطف‌الله بن ابی سعید (1366)، حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه.
- احمدی، بابک (1381)، ساختار و هرمنوتیک، تهران: گام نو.
- استیس، والتر ترنس (1358)، عرفان و فلسفه، ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی، تهران: سروش.
- ایگلتون، تری (1393)، نظریۀ ادبی، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز.
- بارت، رولان (1395)، درآمدی بر تحلیل ساختاری روایت‌ها، ترجمۀ محمد راغب، تهران: رخداد نو.
- باقری خلیلی، علی‌اکبر و محرابی کالی، منیره (1392)، «طرح‌وارۀ چرخشی در غزلیات سعدی و حافظ شیرازی»، نقد ادبی، سال ششم، شمارۀ 23، 125ـ148.
- پراودفوت، وین (1377)، تجربۀ دینی، ترجمۀ عباس یزدانی، قم: مؤسسۀ فرهنگی طه.
- پورالخاص، شکرالله و آلیانی، رقیه (1397)، «بررسی استعاره‌های جهتی در غزلیات شمس»، متن‌پژوهی ادبی، سال بیست‌ودوم، شمارۀ 75، 228ـ207.
- تلخابی، مهری و عقدایی، تورج (1398)، «تحلیل طرح‌واره‌های قدرتی در شعر حافظ»، پژوهش‌نامۀ نقد ادبی و بلاغت، سال هشتم، شمارۀ 1، 81ـ99.
- توفیقی، حسن و همکاران (1398)، «تحلیل طرح‌واره‌های قدرتی در غزلیات شمس و پیوند آن با الگوی جهان‌بینی مولانا»، شعرپژوهی، سال یازدهم، شمارۀ 4 (پیاپی 42)، 1ـ24.
- چیتیک، ویلیام (1388)، درآمدی بر تصوف، ترجمۀ محمدرضا رجبی، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
- ــــــ (1394)، عوالم خیال، ابن عربی و مسئلۀ اختلاف ادیان، ترجمۀ قاسم کاکایی، تهران: هرمس.
- حیاتی، زهرا (1388)، «بررسی نشانه‌شناختی عنصر متقابل در تصویرپردازی اشعار مولانا»، نقد ادبی، سال دوم، شمارۀ 6، 7ـ24.
- راسخ مهند، محمد (1397)، درآمدی بر زبان‌شناسی شناختی، تهران: سمت.
- سلیمانیان، حمیدرضا (1389)، «نگاهی به زبان عارفان از چشم‌اندازهای معرفت‌شناسی و زبان‌شناسی»، ادب‌پژوهی، دورۀ سوم، شمارۀ 11، 166ـ143.
- شجاعی، محمد (1376)، معاد، تهران: شرکت سهامی انتشار.
- صادقی، فریبا و همکاران (1397)، «تحلیل طرح‌واره‌های حجمی در نمود آب و آتش در اشعار مولانا بر پایۀ زبان‌شناسی شناختی- فرهنگی»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 50، 106ـ77.
- صفوی، کوروش (1382)، «بحثی دربارۀ طرح‌های تصویری از دیدگاه معنی‌شناسی شناختی»، نامۀ فرهنگستان، دورۀ ششم، شمارۀ 1 (پیاپی 21)، 65ـ85.
- ــــــ (1399)، درآمدی بر معنی‌شناسی، تهران: سورۀ مهر.
- طرهانی، سمیه (1395)، بررسی طرح‌واره‌های تصویری در کودکانه‌های مصطفی رحمان‌دوست، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشکدۀ زبان و ادبیات فارسی لرستان، استاد راهنما: سعید زهره‌وند.
- فتوحی، محمود (1390)، سبک‌شناسی نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها، تهران: سخن.
- فعّالی، محمدتقی (1379)، تجربۀ دینی و مکاشفۀ عرفانی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
- کاظمی، مهدیس (1394)، بررسی طرح‌واره‌های تصوری در غزل‌های سنایی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشکدۀ علوم انسانی و اجتماعی مازندران، استاد راهنما: حسین حسین‌پور آلاشتی.
- کی‌منش، عباس (1366)، پرتو عرفان، تهران: علمی و فرهنگی.
- گلفام، ارسلان و یوسفی‌راد، فاطمه (1381)، «زبان‌شناسی شناختی و استعاره»، تازه‌های علوم شناختی، سال چهارم، شمارۀ 3، 59ـ64.
- گلفام، ارسلان و بهرامی‌خورشید، سحر (1386)، «نگاهی شناختی به مفهوم سببیت در زبان فارسی»، پژوهش‌نامه علوم انسانی، شمارۀ 55، ۳۷ـ۶۲.
- گلفام، ارسلان و اعلایی، مریم (1387)، «بررسی ساخت‌های طرح‌واره‌ای در غزلیات حافظ، به‌منظور معرفی طرح‌واره‌های جدید در رویکردی شناختی»، زبان و زبان‌شناسی، شمارۀ 7 (پیاپی 7)، 124ـ107.
- لاهیجی، شمس‌الدین محمد (1388)، شرح گلشن راز فی مفاتیح الاعجاز، مقدمه و تصحیح محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران: زوّار.
- محمدی آسیابادی، علی و طاهری، معصومه (1391)، «بررسی طرح‌واره‌های حجمی معبد و نور در مثنوی مولوی»، پژوهش ادب عرفانی (گویا)، شمارۀ 3 (پیاپی 23)، 95ـ۱۲۳.
- مستملی بخاری، اسماعیل (1363)، شرح التعرف لمذهب التصوف، مقدمه، تصحیح و تحشیۀ محمد روشن، تهران: اساطیر.
- میرباقری‌فرد، اصغر (1391)، «عرفان عملی و نظری یا سنّت اول و دوم عرفانی (تأملی در معانی تصوف و عرفان اسلامی)»، پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، سال ششم، شمارۀ 2 (پیاپی 22)، 65ـ۸۸.
- نویا، پل (1368)، «تفسیر قرآنی و پیدایش زبان عرفانی»، ترجمۀ اسماعیل سعادت، معارف، دورۀ ششم، شمارۀ 3، 52ـ۱۰۴.
- نیکلسون، رینولدین (1374)، شرح مثنوی معنوی، ترجمه و تعلیق حسن لاهوتی، مقدمۀ سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران: علمی و فرهنگی.
- نیکویی، علیرضا و بخشی، اختیار (1389)، «مفهوم فراست در گفتمان عرفی و عرفانی»، ادب‌پژوهی، شمارۀ 13، 7ـ۲۸.
- ولک، رنه و وارن، آستین (1390)، نظریۀ ادبیات، ترجمۀ ضیاء موحّد و پرویز مهاجر، تهران: نیلوفر.
- هاشمی، زهره (1389)، «نظریۀ استعارۀ مفهومی از دیدگاه لیکاف و جانسون»، ادب‌پژوهی، شمارۀ 12، 119ـ۱۴۰.
- همایی، جلال‌الدین (1376)، مولوی چه می‌گوید، تهران: هما.
- یثربی، سید یحیی (1374)، عرفان نظری، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
- James, William (1958), The Varieties of Religious Experience: A Study in Human Nature, New York: Longmans, Green & Co.
- Johnson, Mark (1987), The body in the Mind, the Bodily Basis of Meaning, Reason and Imagination, Chicago: Chicago University Press.
- Lakoff, George and Johnson, Mark (1980), Metaphors We Live By, Chicago University of Chicago Press: Chicago.
- Lakoff, George (1993), The Contemporary Theory of Metaphor and Thought, Andrew Ortony, Cambridge: Cambridge University Press.
- Nassaji, Hossein (2002), "Schema Theory and Knowledge –based in Second Language Reading Comprehension Language Learning comprehension: A need for alternative perspecties", Blackwell Publishing, Vol. 52, No. 2, p. 439-481.
- Saeed, John. I (2017), Semantics, Oxford: Blackwell.
- Skemp, Richard. R (1989), Mathematics in the Primary School, London: Routledge.
- Turner, Mark (1991), Reading Minds, The study of English in the age of cognitive science, Princeton NJ: Princeton University Press.
)
دوره 16، شماره 2 - شماره پیاپی 32
32دی 1399صفحه 53-82
- تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
- تاریخ بازنگری: 06 تیر 1402
- تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
- تاریخ انتشار: 01 دی 1399