مطالعات عرفانی
نگاهی به تعالیم اخلاق عرفانی در حکایت‌های هفت اورنگ جامی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تربت حیدریه، دانشگاه آزاد اسلامی، تربت‌حیدریه، ایران
2 استادیار زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تربت حیدریه، دانشگاه آزاد اسلامی، تربت‌حیدریه، ایران، نویسندۀ مسئول
3 استادیار زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تربت حیدریه، دانشگاه آزاد اسلامی، تربت‌حیدریه
چکیده
منظومۀ هفت اورنگ جامی شامل حکایات و تمثیلاتی است که به بیان اسرار و رموز شریعت و طریقت پرداخته و با نگاهی ویژه به آداب سیروسلوک، شاخصه‌های اخلاق را در حوزۀ عرفان، در قالب قصه نمایش داده است. این پژوهش که به روش توصیفی تدوین یافته، در پی پاسخ به این مسائل است تا دریابد مقاصد و اهداف تعلیمی عبدالرحمن جامی در این حکایات چیست و چگونه می‌توان با طبقه‌بندی و تحلیل محتوایی آن‌ها، آموزه‌های عرفانی عملی وی را تبیین و تشریح کرد. نخست، ضمن تأملاتی دربارۀ اخلاق، جایگاه آن به‌ویژه در حوزۀ عرفان و تصوف بررسی شده و رابطۀ معرفت و مکاشفۀ عرفانی با مجاهده یا آداب سیروسلوک تبیین شده است. در ادامه، مقاماتی چون صبر، رضا، شُکر، حیا، صدق، تواضع و فتوت از منظر عارفان بزرگ و از خلال حکایات این منظومۀ تعلیمی‌عرفانی، استخراج و بررسی شده است. یافته‌های این پژوهش نشان‌دهندۀ نقش و جایگاه این آداب در سیروسلوک در جهت کسب معارف عرفانی در منظومۀ هفت اورنگ است که شاعر با بهره‌گیری از حکایات متعدد، مشی و مرام طریقت را برای مریدان نمایان ساخته است.
کلیدواژه‌ها
- قرآن کریم (1389)، ترجمۀ مرحوم الهی قمشه‌ای، چ۴، تهران: انتشارات گُلی.
- ابن ترکه اصفهانی (1360)، تمهید القواعد، تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفۀ ایران.
- ابن مسکویه (1371)، تهذیب اخلاق و طهارة الاعراق، قم: انتشارات بیدار.
- ارسطو (1378)، اخلاق نیکو ماخوس، ترجمۀ محمدحسن لطفی، تهران: طرح نو.
- آملی، شمس‌الدین (1379ق)، نقایس الفنون فی عرایس العیون، بی‌جا: انتشارات کتابفروشی اسلامیه.
- امینی مفرد، تقی (1387)، «گذری بر مضامین حکمی و اخلاقی در هفت اورنگ عبدالرحمن جامی»، نشریه ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرگان، دورۀ پنجم، شماره 18، 138ـ152.
- پارسانسب، محمد (1390)، جامعه‌شناسی ادبیات فارسی از آغاز تا سال 1357، چ۲، تهران: انتشارات سمت.
- ترینی قندهاری، نظام‌الدین بن اسحاق (1374)، قواعد العرفاء و آداب الشعراء، به اهتمام احمد مجاهد، چ۱، تهران: انتشارات سروش.
- تقوی، محمد (1395)، حکایت‌های حیوانات در ادب فارسی، چ۲، تهران: انتشارات روزنه.
- تهانوی، علی بن علی (بی‌تا)، کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ترجمۀ جورج زینانی و عبدالله خالدی، تحقیق علی فرید دحروج، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
- جامی، عبدالرحمن (1385)، مثنوی هفت اورنگ، تصحیح مرتضی مدرّس گیلانی، چ۱، تهران: انتشارات اهورا.
- جرجانی، میر سید شریف (1412)، التعریفات، چ۴، تهران: بی‌نا.
- حلبی، علی‌اصغر ( 1383 )، جلوه‌های عرفان و چهره‌های عارفان، چ۱، تهران: نشر قطره.
- الرازی، محمد بن ابوبکر (1422ق)، حدائق الحقائق، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
- زرین‌کوب، عبدالحسین (1379)، با کاروان حلّه، چ۱۲، تهران: انتشارات علمی.
- سجادی، سید جعفر (1383)، فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چ۷، تهران: انتشارات کتابخانۀ طهوری.
- سُلّمی، ابو عبدالرحمن (1953م)، طبقات الصوفیه، تحقیق نورالدین شریبه، مصر: جماعة الازهر للنشر والتألیف.
- شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1386)، چشیدن طعم وقت از میراث عرفانی ابوسعید ابوالخیر، چ۳، تهران: انتشارات سخن.
- صدقی، حسین (1380)، «اندیشه‌های جامی در مثنوی‌های هفت اورنگ»، نشریه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی (تبریز)، شمارۀ 179ـ178، 119ـ154.
- صفایی، علی و طالبیان، فاطمه (1389)، «طبقه‌بندی موضوعی طنزهای هفت اورنگ»، مجموعه مقالات پنجمین همایش پژوهش‌های ادبی، 1716ـ1730.
- عبّادی، قطب‌الدین ابوالمظفر منصور بن اردشیر (1347)، التصفیة فی احوال المتصوفه، تصحیح غلامحسین یوسفی، چاپخانۀ محمدعلی علمی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- عطار نیشابوری، شیخ فرید‌الدین (1385)، تذکرة الاولیا، با استفاده از نسخۀ نیکلسن، با مقدمۀ مرحوم قزوینی، چ۵، تهران: انتشارات صفی علیشاه.
- عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد (1377)، نامه‌های عین‌القضات همدانی، به‌اهتمام علی‌نقی منزوی و عفیف عسیران، چ۱، تهران: نشر اساطیر.
- غلامرضایی، محمد (1394)، سبک شناسی نثر فارسی، چ۱، تهران: انتشارات سمت.
- فعالی، محمدتقی (1379)، تجربۀ دینی و مکاشفۀ عرفانی، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
- قشیری، ابوالقاسم (1374)، ترجمۀ رسالۀ قشیریه، با تصحیحات و استدراکات بدیع‌الزمان فروزانفر، چ۴، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- قیصری، داود بن محمود (1381)، رسائل، تحقیق سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
- کاپلستون، فردریک (1375)، تاریخ فلسفه، ترجمۀ سید جلال‌الدین مجتبوی، تهران: سروش.
- کاشانی، عزالدین محمود (1388)، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة در تصوف اسلامی، متعلق به قرن هشتم هجری، تصحیح جلال‌الدین همایی، چ۱۰، تهران: نشر هما.
- محمدی، برات و حداد خانشان، مریم، «بررسی تعالیم اخلاقی و آموزه‌های تربیتی در مثنوی سلسلة الذهب جامی»، نشریه قند پارسی، شمارۀ 2، 134ـ152.
- محمودی، مریم (1391)، «دیدگاه‌های اخلاقی و تربیتی جامی در مثنوی هفت اورنگ»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، دوره چهارم، شمارۀ 14، 213ـ235.
- مسکویه، ابوعلی (1375)، کیمیای سعادت (ترجمه طهارة الاعراق)، ترجمۀ میرزا ابوطالب زنجانی، تصحیح ابوالقاسم امامی، تهران: انتشارات نقطه.
- موحّد، صمد (1374)، کلید سعادت (گزیدۀ اخلاق ناصری)، تهران: انتشارات سخن.
- مولوی، جلال‌الدین محمد (1393)، کلیات شمس تبریزی، بر اساس نسخۀ تصحیح‌شدۀ بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: انتشارات نیک‌فرجام.
- میبدی، احمد بن ابی‌سعد (1371)، تفسیر کشف الاسرار و عدة الابرار، چ۵، تهران: امیرکبیر.
- نجم رازی، عبدالله بن محمد (1425ق)، منارات السائرین إلی حضرة الله و مقامات الطائرین، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- نراقی، محمدمهدی (1383)، جامع السعادات، چ۳، قم: اسماعیلیان.
- نیکویی، علیرضا و بخشی، اختیار (1389)، «مفهوم فراست در گفتمان عرفی و عرفانی»، ادب‌پژوهی، شمارۀ ۱۳، 7ـ28.
- هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان (1384)، کشف المحجوب، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، چ۲، تهران: سروش.
- یثربی، سید یحیی (1395)، عرفان عملی، چ۴، قم: مؤسسۀ بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم).
)
دوره 16، شماره 2 - شماره پیاپی 32
32دی 1399صفحه 109-136
- تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
- تاریخ بازنگری: 06 تیر 1402
- تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
- تاریخ انتشار: 01 دی 1399