مطالعات عرفانی
ارتباط تجربۀ عرفانی و خلاقیت‌های هنری نِفَرّی در المواقف و المخاطبات
نویسنده
استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه کاشان
چکیده
ابوعبدالله نِفَرّی از عارفان بزرگ و در عین حال گمنام قرن چهارم هجری است که تأثیری شگرف بر منظومۀ عرفانی پس از خود گذاشته و ابن‌عربی از او با لقب «رجال الله» یاد کرده است. مهم‌ترین اثر نفرّی، دو کتاب در شرح مکاشفات وی به نام‌های المواقف و المخاطبات است. این نوشته‌ها مبتنی بر نوعی گفت‌و‌گو میان خدا و انسان است که خداوند پیوسته نفرّی را خطاب می‌کند و از این طریق، حقایقی را بر قلب او آشکار می‌سازد. زبان نفرّی در مواقف و مخاطبات، پارادوکسیکال و سرشار از رمز و سمبل و ابهام است که راوی با خروج از هرگونه «لسان معتاد» و «منطق مألوف»، روابط دال‌ها و مدلول‌ها را به هم می‌ریزد و دلالت‌هایی بدیع می‌آفریند. از سوی دیگر، این زبان و گزاره‌ها، ارتباطی مستقیم با تجارب و حالاتِ عرفانی دارد؛ به‌گونه‌ای که نفرّی متناسب با افق انتظار، باورها و موقعیت ذهنی خود، زبان خاص خویش را برگزیده که می‌توان از آن به «بیانِ موسیقیِ هیجان در زبان» تعبیر کرد. نگارنده در این مقاله کوشیده است ضمن تبیین مقدماتی دربارۀ احوال و آثار نفرّی، عمده‌ترین عناصر اختصاصی منظومۀ عرفانی وی یعنی مواقفِ «وقفه، سوا، معرفت، رؤیت و حجاب» را بیان کند و با اشاره به نکاتی دربارۀ تجربۀ عرفانی و شروط و ملازمات آن و ارتباط مستقیم این نوع تجربه با نظام زبان، در نهایت به این نتیجه برسد که اوج و حضیضِ تجربۀ عرفانی، رابطۀ مستقیمی با اوج و حضیضِ زبان و خلاقیت‌های هنری نفرّی یا هر عارف دیگر دارد و ازاین‌رو، «حال عالی» در آینۀ «قال هنری و جمال‌شناسیک» نمودار می‌شود.
کلیدواژه‌ها
- ابن‌عربی، ابی عبدالله محمد بن علی (بی‌تا)، فتوحات مکیه، بیروت: دار صادر.
- ابوزید، نصر حامد (1386)، چنین گفت ابن‌عربی، ترجمۀ سید محمد راستگو، تهران: نشر نی.
- احمد امین (2013)، ظهر الاسلام، قاهره: مؤسسه هنداوی للتعلیم و الثقافه.
- ارنست، کارل (1383)، روزبهان بقلی: تجربۀ عرفانی و شطح ولایت در تصوف ایرانی، ترجمه و تعلیق کورس دیوسالار، تهران: امیرکبیر.
- استیس، والتر. ت. (1388)، عرفان و فلسفه، ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی، چ۷، تهران: سروش.
- بهمنی، کبری و صلاحی مقدم، سهیلا (1396)، «مقایسۀ ارداویرافنامه و التّوهم حارث محاسبی»، فصلنامۀ پژوهش‌های ادبیات تطبیقی، دورۀ پنجم، شمارۀ 2، 23ـ47.
- پترسون، مایکل و همکاران (1388)، عقل و اعتقاد دینی، ترجمۀ احمد نراقی و ابراهیم سلطانی، چ۶، تهران: طرح نو.
- تِلِمسانی، عفیف‌الدین (1997)، شرح مواقف نفرّی، تحقیق و تعلیق جمال المرزوقی، مایو: مرکز المحروسه.
- ـــــــــ (1392)، شرح فصوص الحکم، مقدمه، تصحیح و تعلیقات اکبر راشدی‌نیا، تهران: سخن.
- جلالی، علی و همکاران (1392)، «تحلیل فرایند تجربۀ عرفانی، شیوه‌ای در کشف بن‌مایه‌های تجربه‌های عارفان»، مجلۀ ادیان و عرفان، سال چهل‌وششم، شمارۀ 2، 147ـ163.
- جیمز، ویلیام (1393)، تنوع تجربۀ دینی، ترجمۀ حسین کیانی، چ۲، تهران: انتشارات حکمت.
- چیتیک، ویلیام (1388)، درآمدی به تصوف، ترجمۀ محمدرضا رجبی، چ۲، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب.
- حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله (1982)، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت: دار الفکر.
- حمزئیان، عظیم و اسدی، سمیه (1395)، «بررسی حجاب‌های عرفانی از دیدگاه ابوعبدالله نفرّی»، گوهر گویا، سال دهم، شمارۀ 2، 65ـ90.
- حمزئیان، عظیم و همکاران (1393)، «تمایز جایگاه علم و معرفت در عرفان ابوعبدالله نفرّی»، مطالعات عرفانی، شمارۀ 19، 109ـ142.
- رحیمیان، سعید (1391)، مبانی عرفان نظری، چ۵، تهران: سمت.
- زرکلی، خیرالدین (1992)، الأعلام، چ۱۰، بیروت: دار العلم.
- زرین‌کوب، عبدالحسین (1366)، سرّ نی، چ۲، تهران: علمی.
- ژنت، ژرار (1392)، تخیل و بیان، ترجمۀ الله شکر اسداللهی تجرق، تهران: سخن.
- سزگین، فؤاد (1380)، تاریخ نگارش‌های عربی، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا (1391)، رستاخیز کلمات، تهران: سخن.
- ـــــــــ (1392)، زبان شعر در نثر صوفیه، تهران: سخن.
- شیمل، آن ماری (1375)، ابعاد عرفانی اسلام، ترجمۀ عبدالرحیم گواهی، چ۲، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- عباسی، حبیب‌الله (1385ـ1386)، «معرفت و جهل در منظومۀ فکری محمدبن عبدالجبّار نفرّی»، فصلنامۀ علوم انسانی دانشگاه الزهرا، سال شانزدهم و هفدهم، شمارۀ 61 و 62، 183ـ203.
- غنیمی تفتازانی، ابوالوفا (1974)، ابن سبعین و فلسفته الصوفیه، بیروت، دار الکتاب اللُبنانی.
- فعّالی، محمدتقی (1379)، تجربۀ دینی و مکاشفۀ عرفانی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
- فورمن، رابرت کی. سی. (1384)، عرفان، ذهن آگاهی، ترجمۀ سید عطاءالله انزلی، قم: دانشگاه مفید.
- کاظمی‌فر، معین و غلامحسین‌زاده، غلامحسین (1394)، «تحلیل کارکرد ذهن روزبهان در صورت‌بندی تجربه‌های عرفانی او»، فصلنامۀ تخصصی نقد ادبی، سال هشتم، شمارۀ 30، 119ـ141.
- کبری، نجم‌الدین (1388)، فوائح الجمال و فواتح الجلال، تصحیح فریتس مایر، ترجمه و توضیح قاسم انصاری، تهران: طهوری.
- محمد یاسین، ابراهیم ابراهیم (2002)، مدخل الی التصوف السلامی، کویت: کلیة الآداب جامعة المنصوره.
- مرزوقی، جمال (2005)، النصوص الکاملة للنّفرّی، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
- مظاهری سیف، حمیدرضا (1393)، تجربه‌های عرفانی در ادیان، چ۳، قم: بوستان کتاب.
- ملکیان، مصطفی (بی‌تا)، روش‌شناسی مطالعات مقایسه‌ای عرفانی، بی‌جا: بی‌نا.
- موحدیان عطار، علی (1396)، مفهوم عرفان، چ۲، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
- مولوی، جلال‌الدین محمد (1377)، مثنوی معنوی، تصحیح و پیشگفتار عبدالکریم سروش، چ۳، تهران: علمی و فرهنگی.
- میرهاشمی، مرتضی (1377)، «آثار و اندیشه‌های محمدبن عبدالجبار نفرّی»، به‌کوشش کمالِ حاج سید جوادی، مندرج در یادگارنامۀ خسرو فرشیدورد، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 201ـ216.
- نِفَرّی، محمد بن عبدالجبار بن حسن (1997)، کتاب المواقف ویلیه کتاب المخاطبات، تصحیح و اهتمام أرثر یوحنا آربری، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- ــــــ (1393)، المواقف و المخاطبات، ترجمۀ محمودرضا افتخارزاده، چ۲، تهران: جامی.
- ــــــ (2007)، الأعمال الصوفیه، راجعها و قدّم لها: سعید الغانمی، بغداد: منشورات الجمل.
- نویا، پل (1373)، تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، ترجمۀ اسماعیل سعادت، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- ــــــ (1986)، نصوص صوفیه غیر منشوره، بیروت: دارالمشرق.
- نیکلسون، رینولد آلن (1372)، عرفان عارفان مسلمان، ترجمۀ اسدالله آزاد، مشهد: دانشگاه فردوسی.
- وِلِک، رنه (1374)، تاریخ نقد جدید، ترجمۀ سعید ارباب شیرانی، تهران: نیلوفر.
- یاقوت حموی، شهاب‌الدین ابوعبدالله (1986)، معجم البلدان، بیروت: دار صادر.
)
دوره 16، شماره 2 - شماره پیاپی 32
32دی 1399صفحه 219-244
- تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
- تاریخ بازنگری: 06 تیر 1402
- تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
- تاریخ انتشار: 01 دی 1399