مطالعات عرفانی
نشانه‌شناسی عنوان مثنوی‌های عطار نیشابوری
نویسنده
استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، مرکز آموزش عالی اقلید، اقلید، ایران
چکیده
نشانه‌شناسی علم مطالعۀ انواع نشانه‌ها، عوامل حاضر در فرایند تولید معنا و تعبیر آن‌ها و قواعد حاکم بر نشانه‌هاست. یکی از حوزه‌های نشانه‌شناسی، عنوان اثر است. عنوان در آثار عرفانی عطار از جمله منطق‌الطیر، مصیبت‌نامه، اسرارنامه و الهی‌نامه نشانه‌ای است که معناهای ضمنی فراوانی در بطن خود دارد. در این پژوهش به‌شیوۀ توصیفی‌تحلیلی، نشانه‌شناسی عنوان در آثار عطار، ویژگی‌های عنوان از لحاظ معنا و کارکردهای آن مورد بررسی قرار گرفت تا دلالت‌های ضمنی آن‌ها آشکار شود. هدف از این پژوهش کشف روش‌های به‌کاررفته در گزینش عنوان و نوع رابطۀ عنوان با متن و تحلیل نشانه‌های موجود در متن و نوع رابطۀ آن‌ها با عنوان است. یافته‌های پژوهش نشان‌دهندۀ به‌کارگیری دو روش بینامتنیت و نمادپردازی در گزینش عنوان است. بررسی نشانه‌شناسی متن اثر نیز نشان می‌دهد که عناوین به‌مثابۀ متنی موازی با متن اصلی قرار گرفته و در شخصیت‌پردازی و معرفی موضوع و محتوا وارد شده و با هدف معناافزایی و تکمیل معناهای متن حرکت کرده و به‌واسطۀ محور جانشینی به‌وسیلۀ نشانه‌های موجود در متن تقویت شده است. بررسی نشانه‌ها در محور هم‌نشینی نشان می‌دهد که معناها در ارتباط با یکدیگر قرار گرفته و به تولید معناهای مورد نظر شاعر انجامیده است.
کلیدواژه‌ها
- قرآن کریم، ترجمۀ محمدمهدی فولادوند (1377)، تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
- آذرشب، محمدعلی (1396)، «نشانه‌شناسی عنوان قصیده (حفر علی یاقوت العرش) سرودۀ محمدعلی شمس‌الدین»، مجلۀ زبان و ادبیات عربی، دورۀ نهم، شمارۀ 16، 10ـ۲۵.
- آملی، سید حیدر آملی (1368)، جامع الاسرار، تهران: انتشارات علمی‌فرهنگی وزرات فرهنگ و آموزش عالی.
- احمدی، بابک (1380)، از نشانه‌های تصویری تا متن، تهران: مرکز.
- اقدامی، رضا (1395)، «سحر حلال (بررسی چیستی سحر در اندیشۀ مولانا)»، کنگرۀ بین‌المللی علوم اسلامی، مجلۀ علوم انسانی، دورۀ اول، تهران.
- اکبرپور، لیلا (۱۳۹۴)، «بررسی سطوح معنایی نشانه‌ها در منطق‌الطیر عطار با رویکرد به نشانه‌شناسی»، کنفرانس بین‌المللی پژوهش در علم و تکنولوژی، ۱ـ۱۹.
- امامی، نصرالله (1391)، «اسطورۀ جام جم در عرفان اسلامی»، مجله پژوهش‌های ادبی عرفانی (گوهر گویا)، دورۀ ششم، شمارۀ 22، 1ـ24.
- ایمانیان، حسین (1392)، «بوطیقای عنوان‌شناسی نوشته‌های تصوف از آغاز تا قرن هشتم هجری»، مجلۀ مطالعات عرفانی، شمارۀ 18، 29ـ58.
- بتلاب اکبرآبادی، محسن و رضی، احمد (۱۳۹۲)، «کارکرد روایی نشانه‌ها در حکایت رابعه از الهی‌نامه عطار»، متن‌‌شناسی ادب فارسی، سال پنجم، شمارۀ ۱ (پیاپی ۱۷)، ۱۳ـ۲۷.
- جمالی، شهروز (1392)، «بررسی و تطبیق شخصیت جمشید و سلیمان در مثنوی‌های عطار و دیوان حافظ و و دیوان خواجو»، فصلنامۀ تخصصی تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی، دورۀ پنجم، شمارۀ 35، 9ـ36.
- چندلر، دانیل (1387)، مبانی نشانه‌شناسی، ترجمۀ مهدی پارسا، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
- حقیقی، مانی (1384)، سرگشتگی نشانه‌ها، تهران: قصه.
- دوسوسور، فردیناند (1378)، دورۀ زبان‌شناسی عمومی، ترجمۀ کورش صفوی، تهران: نشر هرمس.
- دینه سن، آنه ماری (1380)، درآمدی بر نشانه‌شناسی، ترجمۀ مظفر قهرمان، آبادان: نشر پرسش.
- رشت بهشت، اشرف السادات (1395)، «عنوان‌شناسی در داستان‌های گلی ترقی و زویا پیرزاد»، همایش انجمن ترویج زبان و ادبیات فارسی، دورۀ یازدهم.
- سجودی، فرزان ( 1388)، نشانه‌شناسی کاربردی، تهران: قصه.
- ضیمران، محمد (1382)، درآمدی بر نشانه‌شناسی، تهران: قصه.
- طایفی، شیرزاد و شیخ الاسلامی، محمد (1396)، «نقد نشانه‌ـ معناشناختی داستان شیخ صنعان در منطق‌الطیر عطار (با تکیه بر نظام‌های گفتمان)»، پژوهش‌نامۀ نقد ادبی و بلاغت، دورۀ ششم، شمارۀ 1، 33ـ50.
- عامری، محمدعلی و همکاران (1395)، «نشانه‌شناسی ادبی شخصیت فرعون در قرآن کریم»، فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی ـ قرآنی، دورۀ دوم، 143ـ164.
- العبیدی، علی احمد (2009)، «عنوان فی قصص وجدان الخشاب»،. دارسات الموصلیه، 59ـ79.
- عطار، فریدالدین (1386)، مصیبت‌نامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، چ۲، تهران: سخن.
- ـــــ (1386)، اسرارنامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، چ۲، تهران: سخن.
- ـــــ (1386)، الهی‌نامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، چ۳، تهران: سخن.
- ـــــ (1395)، منطق‌الطیر، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، چ۱۵، تهران: سخن.
- فیروزی، رضا (1394)، «تحلیل نمادین زوجیت و نکاح از منظر عرفان اسلامی با تأکید بر آرای ابن‌عربی»، پژوهش‌نامه عرفان، شمارۀ 16، 97ـ121.
- قائمی‌نیا، علیرضا (1389)، بیولوژی نص، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ، اندیشه اسلامی.
- کالر، جاناتن (1388)، در جست‌وجوی نشانه‌ها (نشانه‌شناسی، ادبیات، واساری)، ترجمۀ لیلا صادقی و تینا امراللهی، تهران: نشر علم.
- نجفی، ابوالحسن (1371)، مبانی زبان شناسی و کاربرد آن در زبان فارسی، تهران: نشر نیلوفر.
- نصیری محلاتی، احمد (1393)، «نگرشی تطبیقی بر مفاهیم انسان کامل و کیمیا در حوزۀ عرفان با تکیه بر دیدگاه‌های عرفانی حکمت متعالیه و جابر بن حیان»، فصلنامۀ حکمت صدرایی، دورۀ هشتم، شمارۀ 2، 155ـ168.
- نعمتی قزوینی، معصومه (1398)، «نشانه‌شناسی عنوان در شعر احمد مطر بر اساس دیدگاه سوسور»، فصلنامه لسان المبین، دورۀ یازدهم، شمارۀ 38، 103ـ۱۲۷.
- ولی‌نیا، بهارک و بهنام‌فر، محمد (1396)، «عنوان‌شناسی تطبیقی نام سروده‌های دو مجموعه زمستان اخوان و المجد الاطفال و الزیتون البیاتی از منظر مکتب رمانتیسم»، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 82، 297ـ302.
- Eco U. (1976), A Theory of Semiotics, Bloomington and London: Indiana University Press.
- Leo, H.H. (1981), La marque du titre, dispositifs sémiotiques d’une pratique textuelle, Newyork: Mouton publishers, the hague,
)
دوره 16، شماره 2 - شماره پیاپی 32
32دی 1399صفحه 245-272
- تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
- تاریخ بازنگری: 06 تیر 1402
- تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
- تاریخ انتشار: 01 دی 1399