مطالعات عرفانی
بررسی روابط بینامتنیتی تمثیل‌های تقابل جان با جسم و جهان در متون عرفانی (مورد مطالعه: کشف الاسرار میبدی، مثنوی‌های عطار و مولوی)
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی (عرفان)، زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه ارومیه، نویسنده مسئول
2 استاد زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه ارومیه
3 استادیار زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه ارومیه
چکیده
قصۀ هبوط روح انسان به جهان، اسارت در جسم و جهان و عروج دوباره به ملکوت اعلی، قصۀ مکرر سنت عرفانی ماست. عرفا با تکیه بر تفسیر آیات قرآن کریم بر این باورند که روح انسان قبل از هبوط به تن و جهان، عشق الهی را درک کرد اما با هبوط از بارگاه حق تعالی دور ماند و اسیر جسم و جهان شد. جسم با هوای نفس گرایش به جهان و مادیات جهانی یافت اما جان با درک عشق الهی، به فکر عروج دوباره به عالم علوی شد، ناگزیر تقابل بنیادی میان جان و تن شکل گرفت. در دوره‌های مختلف، عارفان با شیوه‌ها و شگردهای گوناگون این قصه را تکرار کرده‌اند؛ تمثیلسازی شگرد بلاغی و بینامتنیتی در بازگویی این تقابل است. در این مقاله با بررسی چندین تمثیل برجسته در این موضوع، تمثیلسازی این تقابل در کشف الاسرار میبدی، مثنوی‌های عطار و مثنوی مولوی با هدف کشف روابط بینامتنیتیِ تمثیل‌های این تقابل در متون عرفانی بررسی شده است. نتایج بررسی نشان داد بینامتنیت آگاهانه، ارتباط فرامتنی و مناسبات پیش‌زمینه‌ای در تمثیلسازی این تقابل وجود دارد که با سه رویکرد بینامتنیت صریح و آشکار، بینامتنیت غیرصریح و پنهان و بینامتنیت ضمنی، تمثیل‌ها تکرار، بازپروری و با تغییرات جزئی و کلی در ساختار و محتوا آمده است. میبدی با تمثیل از سنت عرفانی ماقبل خود استفاده کرده و عطار و مولوی از کشف الاسرار بهره برده‌اند. مولوی هم علاوه بر کشف الاسرار از تمثیل‌های عطار بهره برده است.
کلیدواژه‌ها
- قرآن کریم (1393)، ترجمۀ حسین انصاریان، خط سید عبدالمهدی حسن‌زاده، تهران: سازمان دار القرآن الکریم، نشر تلاوت.
- آلن، گراهام (1383)، بینامتنیت، ترجمۀ پیام یزدانجو، تهران: مرکز.
- احمدی، بابک (1391)، ساختار و تأویل متن، تهران: مرکز.
- اوجاق علی‌زاده، شهین (1385)، «تقابل عقل و عشق از دیدگاه عطار»، پژوهشنامه فرهنگ و ادب، سال دوم، شمارۀ 3، ۱۳۹ـ۱۷۸.
- برتنس، هانس (1384)، مبانی نظریه ادبی، ترجمۀ محمدرضا ابوالقاسمی، تهران: ماهی.
- پاک‌نژاد، اکرم (1390)، بررسی و نقد تحلیلی داستان‌ها، سخنان و احوال صوفیه در کشف الاسرار میبدی (تا پایان سورۀ توبه) و مقایسۀ آن‌ها با تذکرة الاولیای عطار نیشابوری، دانشگاه آزاد اسلامی واحدتهران مرکزی، مجتمع دانشگاهی ولیعصر(عج)، دانشکده ادبیات وعلوم انسانی، استاد راهنما: تراب جنگی قهرمان.
- پورنامداریان، تقی (1375)، رمز و داستان‌های رمزی (تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن یبنا و سهروردی)، تهران: علمی و فرهنگی.
- خدیور، هادی و توحیدیان، رجب (1389)، «عقل و تقابل آن با عشق و جنون در مثنوی و غزلیات شمس»، فصلنامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادبیات فارسی، دورۀ دوم، شمارۀ 3، ۲۹ـ۵۴.
- درودگریان، فرهاد (1393)، تقابل عشق و عقل در مثنوی، چ۱، بی‌جا: فرهنگ مانا.
- دشتی، مهدی (1382)، «تأملی دوباره در تفسیر کشف الاسرار میبدی»، مجله سفینه، شمارۀ 1، 31ـ51.
- ریاحی، محمدامین (1372)، بگشای راز عشق (گزیده کشف الاسرار میبدی)، تهران: سخن.
- زرین‌کوب، عبدالحسین (1355)، با کاروان حله، تهران: جاویدان علمی.
- ــــــــــ (1382)، نردبان شکسته، شرح توصیفی و تحلیلی دفتر اول و دوم مثنوی، تهران: سخن.
- ـــــــــ(1368) ، سرّ نی، تهران: علمی.
- ضیایی، انور (1389)، «تقابل عقل و عشق در مثنوی مولانا و حدیقه سنایی»، فصلنامه زیبایی‌شناسی ادبی، پیاپی 4 ISC، 119ـ۱۴۰.
- عطار نیشابوری، فریدالدین محمد بن ابراهیم (1386)، اسرارنامه، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.
- ـــــــــ (1388)، دیوان عطار، با مقدمۀ سعید نفیسی، ویراسته کاظم مطلق، تهران: آبان.
- ـــــــــ (1389)، منطق‌‌الطیر، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی، چ۱۰، تهران: سخن.
- ـــــــــ (1392)، مصیبت‌نامه، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.
- غزالی، احمد (1368)، سوانح العشاق، تصحیح هلموت ریتر، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- فتوحی، محمود (1384)، «تمثیل، ماهیت، اقسام، کارکرد»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم، سال 12 و 13، شمارۀ 94، 141ـ178.
- فروزانفر، بدیع‌الزمان (1357)، شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، شرح احوال و آثار او، تهران: کتابفروشی دهخدا.
- گرجی، مصطفی (1384)، «تحلیل بوطیقای قصه موسی و خضر در مثنوی و کشف الاسرار»، پژوهش‌های ادبی، شمارۀ 9 و 10، 181ـ200.
- مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحار الانوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- محمدی، حسین (1388)، «مقایسۀ ساختاری تجربۀ دینی و شهود عرفانی»، فصلنامه اندیشه نوین دینی، شماره 18، 27ـ52.
- معینی، نسرین (1392)، رابطه جسم و روح از دیدگاه مولانا و عطار، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: عبدالرضا مظاهری.
- مکاریک، ایرنا ریما (1388)، دانشنامه نظریه‌های ادبی معاصر، تهران: آگه.
- مولوی، جلال‌الدین (1387)، کلیات شمس، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
- ـــــــ (1397)، مثنوی معنوی، تصحیح محمدعلی موحود، تهران: هرمس.
- میبدی، ابوالفضل رشیدالدین (1393)، کشف الاسرار و عُدَّة الابرار معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصاری، به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت، چ۹، تهران: امیرکبیر.
- میری، محمد (1391)، «بررسی چگونگی ارتباط نفس با بدن از دیدگاه ابن عربی»، نشریه حکمت عرفانی، سال 1، شمارۀ 4، 73ـ87.
- نامور مطلق، بهمن (1386)، «مطالعۀ ارجاعات درون‌متنی در مثنوی با رویکرد بینامتنی»، پژوهشنامه علوم انسانی، شمارۀ 54، 442ـ429.
- نجفی، علی (1397)، «بررسی تطبیقی حکایت مؤذن از تفسیر عرفانی کشف الاسرار میبدی و شیخ صنعان»، دو فصلنامه ادیان و عرفان تطبیقی، سال 2، شمارۀ 3، 23ـ44.
- نیکپور، خیرالنساء و نیکزاد، عباس (1395)، بررسی تقابل عقل و نفس در مثنوی مولانا، چ۱، نشر نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، معارف.
- همدانی، عین‌القضات (1389)، تمهیدات، با مقدمه و تصحیح و تحشیه عفیف عسیران، تهران: دانشگاه تهران.
)
دوره 16، شماره 2 - شماره پیاپی 32
32دی 1399صفحه 273-296
- تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
- تاریخ بازنگری: 06 تیر 1402
- تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
- تاریخ انتشار: 01 دی 1399