مطالعات عرفانی

نسخ شرایع در مکتب ابن‌ عربی

نویسندگان

1 استادیار گروه فلسفه، دانشگاه یاسوج، نویسنده مسئول

2 استادیار گروه فلسفه، دانشگاه یاسوج

3 دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه شیراز

چکیده

نسخِ در تشریع یکی از مسائل مهم در علوم تفسیر، اصول فقه و کلام اسلامی است. عالمان اسلامی در مورد چیستی نسخ، امکان عقلی و وقوعی آن و اشکالات وارد بر آن سخن گفته‌اند. در عرفان نظری با توجه به دگر‌گونی تعریف نبوت و به‌تبع آن دین و شریعت، به نظر می‌رسد مفهوم نسخ نیز به‌نحوی ویژه مطرح شده باشد. در این نوشتار ابتدا در واژۀ نسخ و ریشۀ آن تدقیق شده، سپس مباحث کلامی و اصولی دربارۀ نسخ ارائه شده است. در ادامه، ضمن گزارشی از تعریف نبوت و شریعت در قرائت عرفانی به تحلیل و بررسی مفهوم نسخ از دیدگاه عارفان مکتب ابن‌عربی پرداخته شده است. عارفان با تکیه بر مبانی خویش نسخ را راجع به زمان و ظهور اسماء الله دانسته‌اند. به این نحو که هر پیامبر مشرّعی، شریعتش مستند به اسمی از اسماء الله است و با اتمام زمان و سیطرۀ آن اسم یا به تعبیری افول آن اسم، شریعتی دیگر مستند به اسمی دیگر حاکم می‌شود و شریعت قبل را تحت سیطرۀ خویش می‌برد. در این حال، شریعت قبل به شریعت جدید منسوخ شده است. بر پایۀ این تفسیر به دیگر مسائلی که در خصوص مفهوم نسخ مطرح می‌شود پاسخ داده‌اند.

کلیدواژه‌ها

  1. قرآن کریم، ترجمۀ مهدی الهی قمشه‌ای، انتشارات پیام عدالت.
  2. ابن ترکه، صائن‌الدین على (1375)، شرح گلشن راز، تهران: نشر آفرینش.
  3. ابن‌عربی، محیی‌الدین (1946)، فصوص الحکم، تصحیح عفیفی ابوالعلی، قاهره: دار إحیاء الکتب العربیه.
  4. ابن‌عربى، محیى‌الدین (1378)، ترجمان الاشواق، چ۲، تهران: انتشارات روزنه.
  5. ـــــــ (1426ق)، عنقاء مغرب فى ختم الاولیاء و شمس المغرب، بیروت: دار الکتب العلمیه.
  6. ابن عربى، محیى‌الدین (بی‌تا)، الفتوحات المکیه، بیروت: دار صادر.
  7. ابن فارس، احمد (1399)، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبدالسلام محمد‌هارون، بی‌جا: دار الفکر.
  8. ابن فارض، ابوحفص عمر (1410)، دیوان ابن فارض، بیروت: دار الکتب العلمیه.
  9. ابن ندیم (1417ق)، الفهرست، تحقیق ابراهیم رمضان، بیروت: دار المعرفه.
  10. آخوند، سکینه و قره‌باغی، یگانه (1396)، «امکان وقوع نسخ در تشریع از نگاه علامه طباطبایی و آیت‌الله جوادی»، حسنا، سال ۹، شمارۀ 33، 110ـ141.
  11. آشتیانى، جلال‌الدین (1370)، شرح مقدمه قیصرى، چ۳، تهران: انتشارات امیرکبیر.
  12. جوادی آملی، عبدالله (1388)، ادب فنای مقربان، قم: نشرراسراء.
  13. ــــــ (1390)، شریعت در آینه معرفت، چ۶، قم: اسراء
  14. چیتیک، ویلیام (1390)، طریق عرفانی معرفت، ترجمۀ مهدی نجفی افرا، چ۲، تهران: جامی.
  15. خمینى، روح‌الله (1376)، مصباح الهدایة إلى الخلافة و الولایة، چ۳، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
  16. راتکه، برند رودلف و اوکین، جان (1379)، مفهوم ولایت در دوران آغازین عرفان اسلامی، ترجمۀ مجد‌الدین کیوانی، تهران: نشر مرکز.
  17. رازی، ابوالفتوح (1408ق)، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس.
  18. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد (1404)، المفردات فی غریب القرآن، چ۲، دفتر نشر الکتاب.
  19. زرقانی، محمد عبدالعظیم (1996م)، مناهل العرفان، بیروت: دار الفکر.
  20. سهروردى، شهاب‌الدین (1375)، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
  21. سهیلة، عبد الباعث (1422ق)، نظریة وحدة الوجود بین ابن عربى و الجیلى، بیروت: مکتبة خزعلى.
  22. سید مرتضی (1405ق)، رسائل، قم: دار القرآن الکریم.
  23. شافعی، محمد بن ادریس (1358ق)، الرسائل، مصر: مکتبه الحلبی.
  24. شاطبی، ابراهیم بن موسی (1997م)، الموافقات، بی‌جا: دار ابن عفان.
  25. بسترى، شیخ محمود (1382)، گلشن راز، کرمان: انتشارات خدمات فرهنگى کرمان
  26. شرعیاتی، فاطمه (1384)، «نسخ از دیدگاه شیخ طبرسی»، بینات، شمارۀ 48، 88ـ110.
  27. شریف، زهرا (۱۳۹۰،) «جهانی شدن و ظرفیت‌های جهانی دین اسلام از منظر عرفان اسلامی»، مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی، شمارۀ 3، ۶۳ـ۸۸.
  28. طباطبایی، محمدحسین (1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین.
  29. طبرسی، امین الاسلام (1415ق)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
  30. طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: احیاء التراث العربی.
  31. عسکری، حسن بن عبدالله (بی‌تا)، الفروق فی اللغه، بیروت: دار الآفاق الجدیده.
  32. غزالی، محمد بن محمد (1413ق)، المستصفی من علم الاصول، بیروت: دار الکتب العلمیه.
  33. فاضلی، علیرضا و همکاران (1399)، «واژه و وجود: معناشناسی واژه نبی از رهگذر وجودشناسی عرفانی ابن‌عربی»، شناخت، شمارۀ 1/83، 131ـ151.
  34. فخر رازی، محمد بن عمر (1420ق)، مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  35. فرغانى، سعید‌الدین (1428ق)، منتهى المدارک فى شرح تائیة ابن فارض، بیروت: دار الکتب العلمیه.
  36. ــــــ (1379)، مشارق الدرارى شرح تائیه ابن فارض، چ۲، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى.
  37. فیض کاشانی، ملامحسن (1386)، کلمات مکنونه، تصحیح صادق حسن‌زاده، چ۲، قم: مطبوعات دینی.
  38. قدردان قراملکى، محمدحسن (۱۳۷۸)، «اسلام و نسخ ادیان»، کیهان اندیشه، شمارۀ 83، http://ensani.ir
  39. قرشی، علی‌اکبر (1371)، قاموس القرآن، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
  40. قونوى، صدر‌الدین (1381)، إعجاز البیان فى تفسیر أم القرآن، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى.
  41. قونوى، صدر‌الدین (بی‌تا)، الفکوک، نسخه خطى.
  42. قیصرى، داود (۱۳۷۵)، شرح فصوص الحکم، تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانى‏، تهران: شرکت انتشارات علمى و فرهنگى‏.
  43. کاشانى، عبدالرزاق (1426ق)، لطائف الأعلام فى إشارات أهل الالهام، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
  44. کرمانی، علیرضا و‌ محمودی، محمد (۱۳۹۲)، «نظریۀ وحدت متعالی ادیان و ارزیابی انتساب آن به عرفان اسلامی»، حکمت عرفانی، سال دوم، شمارۀ 1، 49ـ68.
  45. محمود الغراب، محمود (۱۴۱۶ق)، شرح فصوص الحکم، چ۲، دمشق: بی‌نا.
  46. مصطفوى، حسن‌ (1368)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  47. مصلح، علی‌اصغر و راستایی، حامده (۱۳۹۶)، «ابن‌عربی و دیگر شرایع در مقام دیگری»، شناخت، شمارۀ 76، 207ـ220.
  48. مظفر، محمدرضا (1370)، اصول الفقه، چ۴، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
  49. مفید، محمد بن نعمان (1410ق)، المقنعه، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین.
  50. ولی، شاه نعمت‌الله (بی‌تا)، مکتوبات، به‌کوشش محمد رسا، بی‌جا: بی‌نا.
مطالعات عرفانی
دوره 16، شماره 2 - شماره پیاپی 32
32
دی 1399
صفحه 297-320
  • تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
  • تاریخ بازنگری: 06 تیر 1402
  • تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
  • تاریخ انتشار: 01 دی 1399