مطالعات عرفانی
تحلیل نشانه‌معناشناختی «مکان نمادین» در داستان دقوقی از مثنوی
نویسندگان
1 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، ایران، نویسنده مسئول
2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، ایران
چکیده
مکان به‌عنوان یک عنصر مهمِ تولید معنا در هر روایت محسوب می‌شود و تجلی آن در گفتمان‌ها، یا عینی و فیزیکی است یا انتزاعی؛ لذا آن‌گاه که وجه عینی مکان ضعیف شود، ویژگی تخیلی و استعلایی می‌یابد و وجه نمادین آن در اولویت قرار می‌گیرد. داستان دقوقی روایتِ واقعه و مکاشفۀ عرفانی است. مکاشفه فراتر از محدودۀ شناخت‌های عادی است؛ به همین دلیل برای بیان آن از زبان رمز استفاده می‌شود. به‌دلیل ماهیت مکاشفه و زبان رمز در داستان دقوقی، حضور مکان‌ها در زبان کارکردی استعاری و نمادین دارد. این مکان‌ها به دو دستۀ کلیِ «مکان‌های واقعه» و «مکان‌های سیال» تقسیم می‌شوند. هدف از پژوهش حاضر این است که با برجسته کردن عنصر مکان و استعارۀ مکان و با عطف توجه به جنبۀ مکاشفۀ عرفانی و نمادهای عرفانی و وجه بینامتنیت مکان‌ها در این داستان، کارکرد نشانهمعناشناسی مکان نمادین، چگونگی حضور مکان‌ها در کنش زبانی، فرایندهای تبدیل مکان به فرامکان و استعلای آن و کارکرد گفتانی آن را بررسی کند. این پژوهش نشان داد که زبانِ این روایت برای توصیفِ مکاشفه و القای آن، از اصطلاحات و تصاویرِ مکانیِ بسیاری مانند دریا، ساحل، بیابان و درخت به عنوان استعارۀ هستی و وجود، بهره برده و توانسته است قابلیتِ کینونیت بخشی و شفاف‌سازی گفتمان را که مشتمل بر بسیاری از حقایق و امور عرفانی است، ارتقا دهد. همچنین مکان‌ها به‌واسطۀ حضورِ سوژه از کارکردهای پدیداری، استعلایی و اسطوره‌ای برخوردارند.
کلیدواژه‌ها
- قرآن کریم.
- آلن، گراهام (1385)، رولان بارت، ترجمۀ پیام یزدانجو، تهران: نشر مرکز.
- احمدی، بابک (1388)، ساختار و تأویل متن، چ11، تهران: نشر مرکز.
- اکو، اُمبرتو (1393)، نشانه‌شناسی، ترجمۀ پیروز ایزدی، تهران: ثالث.
- استیس، والتر ت. (1398)، عرفان و فلسفه، ترجمۀ بهاء‌الدین خرمشاهی، تهران: سروش.
- اسماعیلی، عصمت، شعیری، حمیدرضا و کنعانی، ابراهیم (1391)، «رویکرد نشانه‌معناشناختی فرایند مربع معنایی به مربع تنشی در حکایت دقوقی مثنوی»، پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، سال ششم، شمارۀ 3 (پیاپی 23)، ۶۹ـ۹۴.
- اشجع، منصوره (1388)، «مکاشفه عرفانی»، فصلنامۀ تخصصی عرفان، سال پنجم، شمارۀ 20، 123ـ152.
- ایزوتسو، توشیهیکو (1389)، صوفیسم و تائوئیسم، ترجمۀ محمدجواد گوهری، تهران: روزنه.
- باشلار، غاستون (1987)، جمالیات المکان، ترجمۀ غالب هلسا، بیروت: المؤسسة الجامعیة للدراسات و النشر.
- بن اعراب، سهیله (2015)، الانتقاءات المکانیة فی روایة «عابر سریر» لأحلام مستغانمی، مذکرة مقدمة لنیل شهادة الماستر، الجزائر: جامعة أکلی محند أولحاج.
- پورنامداریان، تقی (1389)، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، چ۷، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- توکلی، حمیدرضا (1383)، «مثنوی، قصۀ دقوقی و روایت چندآوا»، نشریۀ هنر، شمارۀ 62، 48ـ75.
- ـــــــ (1386)، «نشانه‌شناسی واقعه دقوقی»، دوفصلنامه مطالعات عرفانی دانشگاه کاشان، شمارۀ ۵، 4ـ34.
- ـــــــ (1389)، از اشارت‌های دریا بوطیقای روایت در مثنوی، تهران: مروارید.
- حامد‌سقایان، مهدی و همکاران (1392)، «بررسی استحالۀ مکانی در نمایشنامۀ کانال کمیل: رویکردی نشانه‌معناشناختی»، نامۀ هنرهای نمایشی و موسیقی، شمارۀ 6، 35ـ46.
- حلبی، علی‌اصغر (1385)، مبانی عرفان و احوال عارفان، تهران: اساطیر.
- خلیل‌اللهی، شهلا و بُرج‌ساز، غفّار (1391) «جستجو، عنصر ثابتِ بُن‌مایۀ اصلیِ داستان دقوقی در مثنوی مولوی»، فصلنامه متن‌پژوهیِ ادبی، شمارۀ 54، 109ـ122.
- رضایی، رضا و همکاران (1396)، «تحلیل نشانه‌معناشناختی استعلای مکان در داستان بزرگ‌بانوی روح من»، دوفصلنامۀ روایت‌شناسی، سال اول، شمارۀ 1، 85ـ104.
- ستاری، جلال (1376)، مرز اندیشی و هنر قدسی، تهران: نشر مرکز.
- سلطانی، فاطمه و میرهاشمی، طاهره (1398)، «بررسی استعارۀ مفهومیِ جهان هستی، درخت است در متون عرفانی»، دوفصلنامه علمی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهراء(س)، سال یازدهم، شمارۀ 20، 7ـ۳۱.
- شعیری، حمیدرضا (1390)، «نوع‌شناسی مکان و نقش آن در تولید و تهدید معنا»، مجموعه مقاله‌های هفتمین هم‌اندیشی نشانه‌شناسی، به‌کوشش فرهاد ساسانی، تهران: سخن.
- ــــــ (1391)، نشانهمعناشناسی دیداری، تهران: سخن.
- ــــــ (1395)، نشانهمعناشناسی ادبیات، نظریه و روش تحلیل گفتمان ادبی، تهران: انتشارات دانشگاه تربیت مدرس.
- شوالیه، ژان و آلن گربران (1385)، فرهنگ نمادها، ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی، تهران: انتشارات جیحون.
- صفوی، کورش (1396)، استعاره، تهران: نشر علمی.
- طایفی، شیرزاد و قاسمی‌پرشکوه، سعید (1397)، «تحلیل تطبیقی دگردیسی عرفانی در داستان دقوقی و اندیشۀ ابن‌‌عربی»، کهن‌نامه ادب پارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال نهم، شمارۀ 2، 1ـ۱۷.
- عبدالقادر مبیضین، مهی و مقابله، جمال محمد (2012)، «الشجرة و دلالاتها و رموزها لدی ابن عربی»، مجله جامعه دمشق، المجلد 28، العدد الثانی، 79ـ107.
- فاضلی، فیروز، نیکویی، علیرضا و نقدی، اسماعیل (1392)، «رهیافت میان‌فرهنگی به گیاه و درخت در اساطیر و ادبیات»، ادب‌پژوهی، شمارۀ 23، 9ـ۳۳.
- فعالی، محمدتقی (1397)، تجربۀ دینی و مکاشفه عرفانی، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
- قونوی، صدرالدین (1371)، فکوک، مقدمه و ترجمۀ محمد خواجوی، تهران: انتشارات مولی.
- کنعانی، ابراهیم (1398)، «کارکرد گفتمانی مکان در "شب سهراب‌کشان" بیژن نجدی»، دوفصلنامۀ زبان و ادبیات فارسی، سال بیست‌وهفتم، شمارۀ 86، 151ـ177.
- گرمس، آلژیرداس ژولین (1398)، نقصان معنا: عبور از روایت‌شناسی ساختگرا: زیبایی‌شناسی حضور، ترجمه و شرح حمیدرضا شعیری، تهران: نشر خاموش.
- لوتمان، یوری (1988)، «مشکلة المکان الفنی»، ترجمۀ سیزا قاسم، عیون المقالات، ط2، المغرب: دار البیضاء، 59ـ86.
- مولوی، جلال‌الدین محمد (1388 و 1389)، شرح جامع مثنوی معنوی، شرح کریم زمانی، تهران: اطلاعات.
- ــــــ (1394)، کلیات شمس، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، چ1، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- نوروزپور، لیلا و جمشیدیان، همایون (1387)، «تحلیل داستان دقوقی از مثنوی»، فصلنامه علمی پژوهشی کاوش‌نامه، سال نهم، شمارۀ 17، 9ـ۲۸.
- نوین، حسین (1388)، «همگرایی انسان با جهان هستی در نظریۀ کیهان‌شناسی مولوی»، نامۀ پارسی، شمارۀ 48ـ۴۹، 5ـ۳۳.
)
دوره 17، شماره 1 - شماره پیاپی 33
33فروردین 1400صفحه 95-124
- تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
- تاریخ بازنگری: 31 خرداد 1402
- تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
- تاریخ انتشار: 01 فروردین 1400