مطالعات عرفانی
بررسی و تحلیل ابعاد معرفتی فراست در ادب عرفانی
نویسندگان
1 دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان، نویسنده مسئول
2 استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان
چکیده
معرفت و شناخت، رکن اساسی و مقصود نهایی در اندیشۀ عرفانی به شمار می‌آید. تصوف اسلامی‌ایرانی با بهره‌گیری از سرچشمه‌های اصیل فکری و فرهنگی و به‌مدد زبان عرفانی خاص خود، همواره بستری مناسب برای خلق و ظهور مفاهیم معرفتی گوناگون بوده است. «فراست» یکی از این موارد است که متصوفه بار معرفتی بالایی برای آن قائل شده‌اند. به همین سبب است که فراست، در میان کرامات منسوب به مشایخ صوفیه، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. با وجود اینکه بنیادی‌ترین و مهم‌ترین ویژگی ذاتی فراست، معرفت‌زایی آن است، مطالعات و پژوهش‌هایی که تاکنون در این زمینه صورت گرفته، بسیار اندک است و مطالب ارائه‌شده نیز کافی و منسجم به نظر نمی‌رسد. در این تحقیق، تلاش شده است تا با تحلیل و تفکیک معنایی و کاربردی واژۀ فراست، ضمن تبیین ریشه‌ها و تعاریف آن در زبان عرفان، ابعاد معرفتی و جنبه‌های گوناگون آگاهی‌بخشی آن از نظرگاه عرفان اسلامی نمایان شود. برای نیل بدین مقصود، پیوند فراست با برخی اصطلاحات و مفاهیمِ مرتبط با مقولۀ معرفت، نظیر یقین، بصیرت، علم لدنی، نور، بیّنه، تفکر، فرقان و انواع تجربیات عرفانی، به‌شیوه‌ای منسجم و بر اساس منابع اصیل در حوزۀ ادبیات عرفانی، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.
کلیدواژه‌ها
- قرآن کریم.
- آمدی، عبدالواحد بن محمد (1992)، غرر الحکم و درر الکلم، المفهرس من کلام امیرالمؤمنین علی‌بن ابی‌طالب(ع)، ترتیب و تدقیق عبدالحسن دهینی، بیروت: دار الهادی.
- ابن‌اثیر، مجدالدین (1383ق)، النهایة فی الغریب الحدیث و الأثر، تحقیق طاهر احمد الزاوی و محمود محمد الطناحی، قاهره: المکتبه الاسلامیه.
- ابن‌عربی، محیی‌الدین (1390)، قطب العارفین ذوالنون مصری (ترجمۀ کتاب الکوکب الدرّی فی مناقب ذی‌النون مصری)، ترجمه و مقدمۀ مسعود انصاری، تهران: جامی.
- ابن منظور، ابی‌الفضل جمال‌الدین محمد (1363)، لسان العرب، قم: نشر ادب الحوزه.
- استیس، والتر ترنس (1388)، عرفان و فلسفه، ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی، تهران: سروش.
- اشراق خاوری، ع. ح (1306)، «تاریخ علم فراست»، ارمغان، شمارۀ 7ـ8، ۴۵۷ـ۴۶۲.
- افلاکی، شمس‌الدین احمد (1362)، مناقب‌العارفین، به‌کوشش تحسین یازیجی، تهران: دنیای کتاب.
- انصاری، عبدالله بن محمد (1362)، طبقات الصوفیه، مقابله و تصحیح محمد سرور مولائی، تهران: توس.
- ـــــــــ (1388)، صد میدان، تصحیح سرژ دوبورکوی، به‌اهتمام عبدالکریم جربزه‌دار، تهران: اساطیر.
- ـــــــــ (1389)، منازل‌السائرین؛ به همراه شرح کتاب از روی آثار پیر هرات: دکتر عبدالغفور روان‌فرهادی، به‌کوشش محمدعمارمفید، چ۳، تهران: مولی.
- این برگ‌های پیر (1381)، مجموعۀ بیست اثر چاپ ناشدۀ فارسی از قلمرو تصوف؛ ج1، مقدمه، تصحیح و تعلیقات نجیب مایل هروی، تهران: نی.
- براتی، محمود و سادات‌ابراهیمی، سید منصور (1391)، «حکمت‌های مرگ از نظرگاه مولوی در مثنوی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال چهارم، شمارۀ ۱۵، 25ـ۶۶.
- ـ‌‌ـ‌‌ـ‌‌ـ‌‌ــــ (2005)، مشرب الارواح، تحقیق الشیخ الدکتور عاصم ابراهیم الکیّالی، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- ـــــــــ (1388)، عرایس البیان فی حقایق القرآن، ج1ـ3، ترجمۀ علی بابایی، تهران: مولی.
- پناهی، مهین و مختاری، مسروره (1392)، «فراست در متون عرفانی‌ـ اسلامی»، عرفان اسلامی، سال نهم، شمارۀ 35، 57ـ۸۱.
- تبریزی، شمس‌الدین محمد (1391)، مقالات شمس تبریزی، تصحیح محمدعلی موحّد، تهران: خوارزمی.
- تفسیر مفردات قرآن (1359)، تصحیح عزیزالله جوینی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- تهانوی، محمدعلی بن علی (1967)، کشاف اصطلاحات الفنون، المجلد الثانی، بتصحیح المولوی محمد وجیه و المولوی عبدالحق و المولوی غلام قادر، باهتمام الویس اسپرنگر و ولیم ناسولیدس، تهران: مکتبة خیام و شرکا.
- جام‌نامقی، احمد (1389)، بحار الحقیقه، تصحیح حسن نصیری جامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- حویزی، عبدعلی بن جمعه (بی‌تا)، تفسیر نور الثقلین، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
- خلاصه شرح تعرف (1349)، تصحیح دکتر احمدعلی رجایی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- دهخدا، علی‌اکبر (1336)، لغت‌نامه، تهران: انتشارات مجلس شورا.
- راتِکه، بِرْند رودُلف و اوکِین، جان (1379)، مفهوم ولایت در دوران آغازین عرفان اسلامی (دو اثر از حکیم ترمذی)، ترجمۀ دکتر مجدالدین کیوانی، تهران: مرکز.
- رازینی، علی (1384)، پژوهشی پیرامون مفردات قرآن، تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1372)، مفردات الفاظ قرآن، ترجمه و تحقیق با تفسیر لغوی و ادبی قرآن: سید غلامرضا خسروی حسینی، تهران: مرتضوی.
- راوندی، قطب‌الدین (1431ق)، ضیاء الشهاب فی شرح شهاب الاخبار، تحقیق مهدی سلیمانی الآشتیانی، بیروت: دار الحدیث.
- زمخشری، محمود بن عمر (1399ق)، اساس البلاغه، تحقیق عبدالرحیم محمود، بیروت: دار المعرفه.
- سادات‌ابراهیمی، سیدمنصور و براتی‌خوانساری، محمود (1397)، «تحلیل پدیدارشناختی کارکردهای فردی و اجتماعی فراست در ادب عرفانی»، مطالعات عرفانی، شمارۀ 28، 107ـ۱۴۰.
- سادات‌ابراهیمی، سید منصور (1398)، بررسی و تحلیل «فراست» و بازتاب آن در ادب عرفانی فارسی تا پایان قرن هفتم هجری، رسالۀ دکتری، گروه ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، استاد راهنما: محمود براتی خوانساری.
- سراج طوسی، ابونصر (1388)، اللمع فی‌التصوف، تصحیح رینولد آلن نیکلسون، ترجمۀ مهدی محبتی، تهران: اساطیر.
- سمنانی، علاءالدوله (1396)، تبیین المقامات و تعیین الدرجات، تصحیح اکبر راشدی‌نیا، تهران: سخن.
- سنایی غزنوی، مجدود بن آدم (1387)، حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه، تصحیح و تحشیۀ محمد روشن، تهران: نگاه.
- سهلگی، محمد بن علی (1391)، دفتر روشنایی، ترجمۀ محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.
- سیرجانی، علی بن الحسن (1390)، البیاض و السواد من خصائص حِکَم العباد فی نعت المرید و المراد، تصحیح و تحقیق محسن پورمختار، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و دانشگاه آزاد برلین آلمان.
- سیوطی، جلال‌الدین (2003)، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، ج8، تحقیق عبدالله بن عبدالمحسن الترکی، قاهره: مرکز هجر للبحوث و الدراسات العربیة و الاسلامیه.
- ـــــــــ (1391)، نوشته بر دریا، تهران: سخن.
- شیرازی، صدرالدین محمد (1383)، الحکمة المتعالیه فی الاسفار الاربعة العقلیه، تصحیح و تحقیق و مقدمۀ مقصود محمدی، به‌اشراف محمد خامنه‌ای، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
- طبرانی، سلیمان بن احمد (1995)، المعجم الأوسط، تحقیق ابومعاذ طارق بن عوض‌الله بن محمد و ابوالفضل عبدالمحسن بن ابراهیم الحسینی، قاهره: دارالحرمین.
- طبرسی، فضل بن حسن (1367)، تفسیر جوامع الجامع، مقدمه و تصحیح و تعلیقات از ابوالقاسم گرجی، قم: مرکز مدیریت حوزۀ علمیۀ قم و انتشارات دانشگاه تهران.
- عالم‌زاده، هادی و معینی‌نیا، مریم (1384)، «علم فراست در منابع اسلامی»، تاریخ علم، شمارۀ 4، 125ـ۱۳۷.
- عبادی مروزی، منصور بن اردشیر (1362)، مناقب الصوفیه، به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران: فرهنگ ایران زمین.
- ـــــــــ (1368)، صوفی‌نامه (التصفیه فی احوال المتصوفه)، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: علمی.
- عطار نیشابوری، فریدالدین محمد (1386)، مصیبت‌نامه، تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.
- ـــــــــ (1397)، تذکرة الاولیا، تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.
- غزالی، احمد (1388)، مجموعۀ آثار احمد غزالی، به‌اهتمام احمد مجاهد، تهران: دانشگاه تهران.
- فراهیدی، خلیل بن احمد (1409ق)، کتاب العین، تحقیق مهدی المَخزومی و ابراهیم السّامرائی، قم: مؤسسة دارالهجرة.
- فرهنگ اصطلاحات عرفان اسلامی (1388)، تهیه‌کنندگان: گروهی از پژوهشگرانِ دفتر پژوهش، ویراستار: سید محمود موسوی، با مقدمه و اصلاحات سید حسین نصر، تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی.
- فَعّالی، محمدتقی (1389)، تجربۀ دینی و مکاشفۀ عرفانی، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه و فرهنگ اندیشۀ اسلامی.
- قرشی، سید علی‌اکبر (1372)، قاموس قرآن، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
- قرطبی، محمد بن احمد (1405ق)، الجامع لأحکام القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- قشیری، ابوالقاسم (1387)، رسالۀ قشیریه، ترجمۀ ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: زوار.
- کاشانی، عزالدین (1387)، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایه، تصحیح عفت کرباسی و محمدرضا برزگر خالقی، تهران: زوّار.
- کرمینی، علی بن محمد (1385)، تکملة الاصناف، به‌کوشش علی رواقی با همکاری سیده زلیخا عظیمی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- لاهیجی، شمس‌الدین محمد (1387)، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، تصحیح محمدرضا برزگرخالقی و عفت کرباسی، تهران: زوّار.
- لطف‌الله بن ابی‌سعد، ابورَوح (1391)، حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.
- مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحار الانوار، تصحیح جمعی از محققان، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- مستملی بخاری، اسماعیل بن محمد (1363)، شرح التعرف لمذهب التصوف، تصحیح محمد روشن، تهران: اساطیر.
- ـــــــ (1365)، شرح التعرف لمذهب التصوف، تصحیح و تحشیۀ محمد روشن، تهران: اساطیر.
- ـــــــ (1366)، شرح‌التعرف لمذهب التصوف، ج4، تصحیح و تحشیۀ محمد روشن، تهران: اساطیر.
- معلوف، لویس (1393)، المنجد فی اللغة و الادب و العلوم، ترجمۀ مصطفی رحیمی، تهران: صبا.
- مفید، محمد بن النعمان (2009)، الاختصاص، تحقیق علی‌اکبر غفاری، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
- مقصود، جواد (1376)، شرح احوال و دوبیتی‌های باباطاهر عریان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- مکی، ابوطالب (1394)، قوت القلوب فی معامله المحبوب، ترجمۀ مهدی افتخار، قم: آیت اشراق.
- ملتانی، ابی‌الحسن الحافظ (1364)، خلاصة جواهر القرآن فی بیان معانی اللغات الفرقان، تصحیح و حواشی و فهارس: ظهورالدین احمد، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
- مناوی، عبدالرئوف (1972)، فیض القدیر شرح جامع الصغیر، بیروت: دارالمعرفه.
- موحدیان عطار، علی (1388)، مفهوم عرفان، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
- مولوی، جلال‌الدین محمد (1363)، کلیات شمس (دیوان کبیر)، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
- ـــــــــ (1386)، مثنوی معنوی، به تصحیح و پیشگفتار عبدالکریم سروش، تهران: علمی و فرهنگی.
- ـــــــــ (1389)، فیه ما فیه، با تصحیحات و حواشی بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
- میبدی، رشیدالدین (1344)، کشف الاسرار و عُدة الابرار، به‌سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت، تهران: ابن‌سینا.
- میهنی، محمد بن منور (1389)، اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید، تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: آگاه.
- نسفی، عزیزالدین (1388)، الانسان الکامل، با پیشگفتار هانری کُربن، تصحیح و مقدمۀ ماریژان موله، تهران: طهوری.
- ـــــــــ (1379)، بیان التنزیل، تصحیح سید علی‌اصغر میرباقری‌فرد، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- نظامی، الیاس بن یوسف (1388)، شرفنامه، تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، تهران: زوّار.
- نیکویی، علیرضا و بخشی، اختیار (1389)، «مفهوم فراست در گفتمان عرفی و عرفانی»، ادب‌پژوهی، شمارۀ 13، 7ـ۲۸.
- الوجوه و النظائر فی القرآن (1366)، تصحیح اکبر بهروز، تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.
- ویتگنشتاین، لودویگ (1393)، پژوهش‌های فلسفی، ترجمۀ فریدون فاطمی، تهران: مرکز.
- هجویری، علی بن عثمان (1387)، کشف المحجوب، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران: سروش.
- همایی، جلال‌الدین (1393)، مولوی‌نامه، تهران: زوّار.
)
دوره 17، شماره 1 - شماره پیاپی 33
33فروردین 1400صفحه 171-204
- تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
- تاریخ بازنگری: 31 خرداد 1402
- تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
- تاریخ انتشار: 01 فروردین 1400