مطالعات عرفانی
ارزش جانوران در نگاه صوفیان
نویسنده
استادیار دانشگاه مذاهب اسلامی
چکیده
طبیعت و بخش‌های مختلف زیست‌بوم به‌علت بی‌توجهی انسان، به‌سرعت در حال تخریب و نابودی هستند و پژوهش‌ها در راستای ارزش نهادن به جانوران و حفظ حقوق آنان ضروری است. اخلاق محیط زیست از شاخه‌های مهم بحث حفاظت از محیط زیست است و هدف از این تحقیق، ارائۀ رویکرد اخلاقی صوفیان در احترام و ارزش نهادن به حیوانات است تا به‌عنوان الگوی اخلاقی عملی، قابل طرح و کاربرد باشد. در شرح حال صوفیان، تذکره‌های عرفانی و آثار و روایات عرفانی نوشته‌ها و حکایات بسیاری از سیرۀ قولی و فعلی آنان در شفقت، ارزش‌گذاری و علاقه‌مندی به جانوران مشاهده می‌شود، که نشان از علاقه و احترام ژرف صوفیان نسبت به جانوران است. دوستداری و ارزش نهادن به جانوران در این مقاله شامل چند عنوان اصلی می‌شود که به آن پرداخته شده است: همنشینی با جانوران اهلی و غیراهلی، پندگیری از جانوران، اجتناب از آزار جانوران و ترک گوشت‌خواری، الفت و شفقت با جانوران، مؤانست و خدمت جانوران به عارفان، گفتار و نصایح عارفان در تکریم جانوران، گفتار عارفان در باب رعایت حقوق جانوران، اثر ایجابی نیکی و ستم به جانوران و اثر سلبی نیکی و ستم به جانوران. روش انجام این تحقیق کتابخانه‌ای است و توصیف و تحلیل داده‌های جمع‌آوری‌شده نشان می‌دهد که صوفیان جزء گروه خاصی از دینداران بوده‌اند که از دیرباز در رفتار اخلاقی خود، به حیوانات علاقۀ ویژه‌ای داشته و به حقوق آن‌ها احترام گذاشته و ارزش ذاتی برای آنان قائل بوده‌اند.
کلیدواژه‌ها
- قرآن کریم.
- ابن بطوطه، محمد (1407)، رحله، تحقیق محمد عبدالمنعم العریان و مصطفی القصاص، بیروت: دار احیاء العلوم.
- ابن حبان تمیمی، محمد (1414)، صحیح، تحقیق شعیب ارنؤوط، بیروت: مؤسسة الرساله.
- ابن حنبل، احمد (بی‌تا)، مسند، مصر: مؤسسة قرطبة.
- ابن خلّکان، احمد (1420)، وفیات الاعیان و أنباء ابناء الزمان، تحقیق احسان عباس، بیروت: دار الفکر.
- ابن‌عربی، محیی‌الدین (1392)، فتوحات مکیه، تحقیق عثمان یحیی و ابراهیم مدکور، مصر: وزارة الثقافة و الاعلام جمهوریة مصر العربیة.
- ابن‌عربی، محیى‌الدین (1422)، محاضرة الابرار و مسامرة الاخیار، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- ابن ماجه، محمد، سنن، تحقیق محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت: دار الفکر.
- اصفهانی، ابونُعیم (1407)، حلیة الاولیا و طبقات الاصفیا، بیروت: دار الکتاب العربی.
- افلاکی، شمس‌الدین احمد (1362)، مناقب العارفین، به‌کوشش تحسین یازیجی، تهران: دنیای کتاب.
- انصاری، خواجه عبدالله (بی‌تا)، طبقات الصوفیة، چ۱، بی‌جا: بى‌نا.
- انصاری، زهرا (۱۳۹۱)، «طبقه‌بندی موضوعی حکایات کرامات در نثر عرفانی»، مطالعات عرفانی، شمارۀ 16، 53ـ78.
- بخاری، محمد بن اسماعیل (1407)، صحیح، تحقیق مصطفی دیب البغاء، بیروت: دار ابن کثیر.
- بیهقی، ابوبکر (1408)، دلائل النبوة، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، دارالکتب العلمیة و دار الریان للتراث.
- پناهی، مهین (۱۳۸۳)، «پژوهشی دربارۀ روابط با حیوانات در عرفان عملی عارفان»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی (باهنر کرمان)، دورۀ جدید، شمارۀ 16، 41ـ66.
- جامی، عبدالرحمن (1373)، نفحات الانس من حضرات القدس، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران: انتشارات اطلاعات.
- جعفر بن محمد (1337)، ذکر تاریخ اولیا، فرهنگ ایران زمین، چند فصل از تاریخ کبیر (جعفری)، زیرنظر ایرج افشار، شمارۀ 6، انتشارات سخن، ص95ـ158.
- خوارزمى، تاج‌الدین حسین (1379)، شرح فصوص الحکم ( خوارزمى/آملى)، تحقیق علامه حسن‌زاده آملى، قم: بوستان کتاب.
- دیلمی، ابوالحسن (1363)، سیرت شیخ کبیر ابی عبدالله خفیف، ترجمۀ رکن‌الدین یحیی بن جنید شیرازی، تصحیح شیمل و طاری، به‌کوشش توفیق سبحانی، بی‌جا: انتشارات بابک.
- رازی، نجم‌الدین (1376)، گزیده مرصاد العباد، به انتخاب و با مقدمۀ محمدامین ریاحی، تهران: انتشارات علمی.
- زرین‌کوب، عبدالحسین (1374)، بحر در کوزه، تهران: انتشارات علمی.
- سبکی، تاج‌الدین (1964)، طبقات الشافعیة الکبری، تحقیق عبدالفتاح الحلو، محمود محمد الطناحی، بی‌جا: دار احیاء الکتب العربیة.
- سراج طوسی، ابونصر (1382)، اللمع فی التصوف، تصحیح و تحشیه رینولد نیکلسون، ترجمۀ مهدی محبتی، تهران: اساطیر.
- سمعانى، احمد (1384)، روح الارواح فى شرح اسماء الملک الفتاح، تحقیق نجیب مایل هروى، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى.
- سهروردی، شهاب‌الدین ابوحفص (1427)، عوارف المعارف، تحقیق احمد عبدالرحیم السایح و توفیق على وهبة، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیه.
- سیوطی، جلال‌الدین (1967)، حسن المحاضرة فی التاریخ مصر و القاهرة، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: دار احیاء الکتب العربیه.
- شعبانی، محسن و زروانی، مجتبی (۱۳۹۱)، «عرفان اسلامی و شأن اخلاقی حیوانات»، پژوهشنامه عرفان، شمارۀ 4، 26ـ42.
- شعرانى، عبدالوهاب (1426)، الطبقات الکبرى المسمى لواقح الانوار القدسیة فى مناقب العلماء و الصوفیة، تحقیق توفیق وهبة و احمد سایح، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیه.
- طبرانی، ابوالقاسم سلیمان (1415)، معجم الاوسط، تحقیق ابراهیم حسینی، عوض‌الله بن احمد، قاهره: دار الحرمین.
- عبدالسلام، عزالدین، القواعد الکبری، الموسوم بقواعد الاحکام فی اصلاح الأنام، تحقیق کمال حمّاد، عثمان جمعه، دمشق: دار القلم.
- عطار، فریدالدین (1905)، تذکرة الاولیا، مطبعه لیدن.
- غزالی، ابوحامد (1383)، کیمیاى سعادت، تحقیق حسین خدیو جم، تهران: شرکت انتشارات علمى و فرهنگى.
- ــــــ (بی‌تا)، احیاء علوم‌الدین، تحقیق عبدالرحیم بن حسین حافظ عراقى، بیروت: دار الکتاب العربى.
- ـــــــ (1373)، احیاء علوم‌الدین، ترجمۀ مؤیدالدین محمد خوارزمی، به‌کوشش حسین خدیو جم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- قشیرى، عبدالکریم (1374)، رساله قشیریه (ترجمه)، تحقیق بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى.
- قلانسى نسفى، عبدالله (1385)، ارشاد در معرفت و وعظ و اخلاق، تحقیق عارف نوشاهى، تهران: میراث مکتوب.
- مالک بن انس، موطأ، تحقیق محمدفؤاد عبدالباقی، مصر: دار احیاء التراث العربی.
- محمد بن منور (1899)، اسرار التوحید فى مقامات أبى سعید، تحقیق الیاس میرزا بوراغانسکى، بطرزبورغ (سن پطرزبورگ)، م.
- مزالى، ابوعبدالله (2004)، مصباح الظلام فى المستغیثین بخیر الانام علیه الصلاة و السلام فى الیقظة و المنام، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- مستملی بخاری، اسماعیل (1363)، شرح التعرف لمذهب التصوف، تهران: انتشارات اساطیر.
- مولوی، جلال‌الدین محمد بلخى (1373)، مثنوى معنوى، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى.
- میبدى، رشیدالدین (1371)، کشف الاسرار و عدة الابرار، تحقیق على‌اصغر حکمت، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- نسایی، احمد بن شعیب (1406)، المجتبی من السنن، التحقیق عبدالفتاح أبوغدة، حلب: مکتب المطبوعات الاسلامیه.
- نیشابوری، رضی‌الدین (1341)، مکارم الاخلاق، به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: دانشگاه تهران.
- واقدی، محمد بن عمر (1401)، المغازی، تحقیق مارسون جونس، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
- هجویری، ابوالحسن (1375)، کشف المحجوب، تحقیق ژوکوفسکی و یریچ، تهران: طهورى.
- هیثمی، ابوبکر (1407)، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، قاهره و بیروت: دار الریان و دار الکتاب العربی.
)
دوره 17، شماره 1 - شماره پیاپی 33
33فروردین 1400صفحه 205-232
- تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
- تاریخ بازنگری: 31 خرداد 1402
- تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
- تاریخ انتشار: 01 فروردین 1400