نگاه به زهد در غزلیات عطار نیشابوری

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه جهرم

چکیده

این پژوهش با هدف واکاوی اندیشۀ زهد در نگاه عطار، به بررسی غزلیات این شاعر برجسته و مؤثر در عرفان و تصوف اسلامی پرداخته‌ است. در این تحقیق، نخست با مطالعۀ غزل‌های عطار، نمونه‌های مرتبط با زهد گردآوری و سپس به روش توصیفی‌تحلیلی و با رویکرد متن‌گرا در قالب سه نوع نگاه عابدانه، عارفانه و قلندرانه به زهد، بررسی، دسته‌بندی و تحلیل شده‌ است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که در غزل‌های این شاعر، نگاه قلندرانه به زهد غالب بوده و بعد از آن به‌ترتیب نگاه عارفانه و عابدانه شواهد بیشتری داشته‌ است. همچنین نگاه قلندرانه و عارفانۀ او به زهد اغلب منفی و گاه مثبت و نگاه عابدانۀ وی به زهد تقریباً مثبت بوده‌ است. می‌توان گفت که مفاهیمِ عشق، پایبندی به جوهر دین، باور استوار به معاد، شفاعت و دلالت نبی، نکوهش زهد عادتی و پیوندهای آن، تجلی جلالیِ حق، کم‌زنی و گمنامی، ترک ماسوی‌الله، حیرت، فراخوانِ قلندری و رندی، تجربۀ دیدار با خویش و میل به میخانه و خرابات، صحبت پیر، تأثّر از معشوق مذکر، ناکارآمدی علم و علومِ فلسفه و کلام و گرایش به عناصر زردشتی و مسیحی، بن‌مایۀ نگاه‌های سه‌گانۀ عطار به زهد را شکل داده‌ است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A look at Asceticism in Attar Neyshabouri's Lyric Poems

نویسنده [English]

  • Bahram Sha’bāni

Assistant Professor , Department of Persian Language and Literature, Jahrom University (bahram.shaabani@gmail.com).

چکیده [English]

With the aim of analyzing the idea of ​​asceticism in Attar's view, this study has examined the lyric poems of this prominent and influential poet in Islamic mysticism and Sufism. In this research, first by studying Attar's sonnets, samples related to asceticism are collected and then categorized and analyzed descriptively-analytically, using a textualistic approach in the form of three types of devotional, mystical and Qalandarian views on asceticism. The results of research show that in the sonnets of this poet, the Qalandarian view of asceticism prevailed and after that, mystical and devotional views had more evidence, respectively. Also, his Qalandarian and mystical view of asceticism was often negative and sometimes positive, and his devout view of asceticism was almost positive. It can be said that the concepts of love, adherence to the essence of religion, firm belief in the resurrection, intercession and signification of the Prophet, condemnation of customary asceticism and its connections, manifestation of the glory of truth, humiliation and anonymity, abandonment of other than God, astonishment, Qalandari and astute call, the experience of meeting oneself and the desire for pubs and ruins, the old man's talk, the influence of the male lover, the inefficiency of science and the sciences of philosophy and theology, and the tendency towards Zoroastrian and Christian elements form the basis of Attar's triple views on asceticism.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Attar
  • Sonnets
  • View on Asceticism
  1. قرآن کریم (1394)، ترجمۀ حسین انصاریان، چ۱، قم: آیین دانش.
  2. آذرنوش، آذرتاش (1388)، فرهنگ معاصر عربی‌ـ فارسی بر اساس فرهنگ عربی‌ـ انگلیسی هانس‌ور، چ۱۰، تهران: نی.
  3. ابن اثیر، مبارک بن محمد (1385)، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، تحقیق طاهر احد زاوی و محمود محمد طناحی، قم: مؤسسۀ مطبوعات اسماعیلیان.
  4. ابن منظور، محمد بن مکرم (1414ق)، لسان‌ العرب، چ۳، بیروت: دار صادر.
  5. پورنامداریان، تقی (1382)، دیدار با سیمرغ، چ۳، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  6. جاری، سمانه و نصر اصفهانی، محمدرضا (1398)، «بررسی معناشناسی واژۀ زهد در آثار سنایی»، پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، دورۀ 13، شمارۀ 4 (پیاپی 43)، 73ـ‌88.
  7. حاکمی، اسماعیل (1384)، سماع در تصوف، چ۶، تهران: دانشگاه تهران.
  8. رفایی قدیمی مشهد، رضا و غلامحسین‌زاده، غلامحسین (1397)، «بررسی و تحلیل جایگاه زهد در اندیشۀ مولوی»، ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال چهاردهم، شمارۀ 51، 141ـ‌168.
  9. روحانی، مسعود و عنایتی قادیکلایی، محمد (1395)، «تقابل‌های دوگانه در غزلیات عطار نیشابوری»، زبان و ادبیات فارسی (دانشگاه خوارزمی)، سال بیست‌وچهارم، شمارۀ 26 (پیاپی 81)، 201ـ‌221.
  10. ریتر، هلموت (1374)، دریای جان، ترجمۀ عباس زریاب‌خویی و مهرآفاق بایبُردی، چ۱، تهران: انتشارات الْهُدی.
  11. زرین‌کوب، عبدالحسین (1385)، جست‌وجو در تصوف، چ۷، تهران: امیرکبیر.
  12. ــــــــــ ‌(1369)، ارزش میراث صوفیه، چ۶، تهران: امیرکبیر.
  13. سجادی، سید جعفر (1378)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چ۴، تهران: کتابخانۀ طهوری.
  14. سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1374)، حدیقة ‌الحقیقه و شریعة ‌الطریقه، تصحیح و تحشیۀ مدرّس رضوی، چ۴، تهران: دانشگاه تهران.
  15. شریفی، محمد (1390)، فرهنگ ادبیات فارسی، چ۴، تهران: فرهنگ نشر نو، معین.
  16. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1372)، تازیانه‌های سلوک، چ۱، تهران: آگاه.
  17. ــــــــــــ ‌(1380)، زبور پارسی؛ نگاهی به زندگی و غزل‌های عطار، چ۲، تهرن: آگاه.
  18. ــــــــــــ (1392)، زبان شعر در نثر صوفیه، چ۱، تهران: سخن.
  19. ــــــــــــ ‌(1373)، موسیقی شعر، چ۴، تهران: آگاه.
  20. طایفی، شیرزاد و شاهسوند، عاطفه (1391)، «بررسی قلندریات در دیوان عطار نیشابوری»، ادیان و عرفان، سال چهل‌وپنجم، شمارۀ 2، 39ـ‌61.
  21. عطار نیشابوری، فریدالدین (1371)، دیوان عطار، به‌اهتمام تقی تفضّلی، چ۶، تهران: علمی و فرهنگی.
  22. ــــــــــ (1375)، مختارنامه، تصحیح و مقدمه از محمدرضا شفیعی کدکنی، چ2، تهران: سخن.
  23. ــــــــــ ‌(1390)، منطق‌الطیر، به کوشش محمود عابدی و تقی پورنامداریان، چ۱، تهران: سمت.
  24. عین‌القضات همدانی (بی‌تا)، تمهیدات، با مقدمه و تصحیح عفیف عُسَیران، چ۲، تهران: کتابخانۀ منوچهری.
  25. قاسمی حاجی‌آبادی، لیلا و قیطاسی، شهزاد (1397)، «بررسی مضمون زهد در اشعار ابوالعتاهیه و عطار نیشابوری»، دوفصلنامۀ تخصصی شفای دل، سال اول، شمارۀ 2، 77ـ‌100.
  26. قشیری، عبدالکریم بن هوازن (1388)، رسالۀ قشیریه، ترجمۀ ابوعلی حسن احمد عثمانی، تصحیحات و استدراکات بدیع‌الزمان فروزانفر، چ۱۰، تهران: علمی و فرهنگی.
  27. قیّم، عبدالنبی (1390)، فرهنگ معاصرعربی‌ـ ‌فارسی، چ۱۰، تهران: مؤسسۀ فرهنگ معاصر.
  28. کاشانی، عزالدین محمود (1372)، مصباح‌ الهدایة و مفتاح‌ الکفایه، تصحیح جلال‌الدین همایی، چ۴، تهران: هما.
  29. کوپا، فاطمه و نورالدینی اقدم، یحیی (1394)، «جریان‌شناسی زهد در تصوف اسلامی و بازتاب آن در شعر و اندیشۀ حافظ»، پژوهشنامۀ عرفان، شمارۀ 13، 97ـ‌120.
  30. محسنی، مرتضی و همکاران (1392)، «بررسی و مقایسۀ متناقض‌نما در غزلیات سنایی و عطار»، مطالعات زبانی و بلاغی، دورۀ 4، شمارۀ 8، 169ـ‌192.
  31. مرتضوی، منوچهر (1370)، مکتب حافظ (مقدمه‌ای بر حافظ‌شناسی)، چ۳، تبریز: ستوده.
  32. معین، محمد (1371)، فرهنگ فارسی، چ۸، تهران: امیرکبیر.
  33. نیکلسون، رینولد ا. (1382)، تصوف اسلامی و رابطۀ انسان و خدا، ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، چ۳، تهران: سخن
دوره 17، شماره 1 - شماره پیاپی 33
33
فروردین 1400
صفحه 233-264
  • تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
  • تاریخ بازنگری: 31 خرداد 1402
  • تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
  • تاریخ اولین انتشار: 09 بهمن 1401