مطالعات عرفانی
تبارشناسی تجارب عرفانی در المواقف و المخاطبات عبدالجبار نفّری
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری تصوف و عرفان اسلامی دانشگاه سمنان، نویسنده مسئول
2 دانشیار مؤسسه حکمت و فلسفه ایران
چکیده
نفّری، عارف گمنام و در عین حال مهم قرن چهارم هجری، در کتاب المواقف و المخاطبات خود که دستاورد تجارب ناب عرفانی اوست، با زبان خاص و دشواریابی دربارۀ این تجارب سخن گفته است. در این مقاله کوشش شده است تا نظرات این عارف بزرگ دربارۀ «ماهیت تجربۀ عرفانی»، «راه‌های شناخت تجربه»، «تنوع تجارب و خصوصیات تجربۀ عرفانی»، «تفکیک تجربه و تعبیر» و «ویژگی‌های تجربه‌گر عرفانی» مورد بررسی قرار گیرد. در خصوص ماهیت، تجربۀ عرفانی را که «وقفه» نامیده می‌شود، می‌توان معراجی دانست که با شهودی کلی حاصل می‌شود و سرمدیت در آن تعیّن می‌یابد و در عین حال دارای حیثیت طریقی است نه موضوعی. برای شناخت این تجربه نیز توجه به مستند و تکیه‌گاه آن از جهت «توجه به مبادی» و فقدان «علم» و «حس» و «تعرف بدون عبارت» و تدرج و طریان تزلزل بر جسم و تن از جهت آثار و لوازم، ضروری است. دربارۀ اقسام تجارب نیز نفّری با توجه به مبدأ قابلی، مهم‌ترین عامل تنوعِ آن‌ها را ظرفیت‌های وجودی گوناگون تجربه‌گران می‌داند. نقش تجربه‌گر نیز از دیدگاه نفّری در هم‌سنخی «باب وصول» و «اهلیت سالک» در ورود از آن باب تعیّن می‌یابد که بی‌ارادگی و انفعالِ تجربه‌گر را به‌دنبال دارد. در خصوص ویژگی‌ها نیز بر «طور ورای عقل بودن»، «اولویت معرفت صمتی بر معرفت نطقی» و «سلسله‌مراتبی بودن زبان» تأکید می‌شود.
کلیدواژه‌ها
- آقاخانی‌نژاد، حسنعلی (1389)، «زندگی‌نامه و آرای عرفانی محمد بن عبدالجبار نفّری»، فصلنامۀ تخصصی ادیان و عرفان، سال هفتم، شمارۀ 26، 245ـ۲۷۲.
- ابراهیمی دینانی، آرزو و رضی، احمد (۱۳۹۷)، «اثرپذیری آدونیس از المواقف نفّری در دیدگاه‌های شاعرانه»، مجله زبان و ادبیات عربی، شمارۀ ۱۹، 1ـ۳۳.
- ابن‌سینا، حسین بن علی (1369)، الاشارات و التنبیهات، به‌اهتمام محمود شهابی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- ابن‌عربی، محیی‌الدین (بی‌تا)، فتوحات مکیه، بیروت: دار صادر.
- استیس، و.ت. (1367)، عرفان و فلسفه، ترجمۀ بهاءالدین خرّمشاهی، چ۳، تهران: سروش.
- افلوطین (1366)، دورۀ آثار، ترجمۀ محمدحسن لطفی، چ1، تهران: انتشارات خوارزمی.
- اقبال لاهوری، محمد (بی‌تا)، احیای فکر دینی در اسلام، ترجمۀ احمد آرام، بی‌جا: رسالت قلم.
- بانوکریمی، امیر و برج‌ساز، غفّار (1385)، «تجربۀ عرفانی و بیان پارادوکسی (تجربۀ دیدار با خدا در سخن)»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شمارۀ 179، 21ـ۴۲.
- پازوکی، شهرام (1382)، «تذکرة الاولیا در عصر ما»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شمارۀ 71، 40ـ۵۳.
- پراودفوت، وین (1382)، تجربۀ دینی، ترجمه و توضیح عباس یزدانی، چ۳، تهران: طه.
- ترکه اصفهانی، صائن‌الدین (1387)، تمهید القواعد، تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی، قم: دفتر تبلیغات حوزه علمیه.
- تلمسانی، عفیف‌الدین (1997م)، شرح مواقف النفّری، دراسة و تحقیق و تعلیق جمال المرزوقی، تصدیر عاطف العراقی، بی‌جا: مرکز المحروسه.
- جیمز، ویلیام (1372)، دین و روان، ترجمۀ مهدی قائنی، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
- ــــــــــ (1367)، تنوع تجربۀ دینی، ترجمۀ حسین کیانی، تهران: نشر حکمت.
- حمزئیان، عظیم و اسدی، سمیه (۱۳۹۵)، «بررسی حجاب‌های عرفانی از دیدگاه ابوعبدالله نفّری»، پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، سال دهم، شمارۀ ۲ (پیاپی 31)، 65ـ۹۰.
- ــــــــــ (۱۳۹۳)، «تمایز جایگاه علم و معرفت در عرفان ابوعبدالله نفّری»، مطالعات عرفانی، شمارۀ 19، 109ـ۱۴۲.
- خیاطیان، قدرت‌الله و عباسی، رضا (1398)، «نظریۀ فطرت، امکانی برای بسط نظریۀ جنبۀ مشترک تجارب عرفانی»، فلسفه دین، دورۀ 16، شمارۀ 4، 571ـ۵۸۹.
- راسل، برتراند (1362)، عرفان و منطق، ترجمۀ نجف دریابندری، چ۲، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
- سرّاج، ابونصر (1960م)، اللّمع، تحقیق عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور، قاهره: دار الکتب الحدیثه.
- سلیمانیان، حمیدرضا (1387)، «بررسی برخی خصایص تجربۀ عرفانی در نسبت با زبان»، ادبیات فارسی، شمارۀ 18، 153ـ۱۷۳.
- سمنانی، علاءالدوله (1369)، مصنفات فارسی، تصحیح نجیب مایل هروی، چ1، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1380)، «از عرفان بایزید تا فرمالیسم روس»، فصلنامه هستی، دورۀ ۲، شمارۀ ۳، ۱۲ـ۲۸.
- صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم (1354)، المبدأ و المعاد، تهران: انجمن حکمت و فلسفه.
- طلیعه‌بخش، منیره و غلامحسین‌زاده، غلامحسین (۱۳۹۹)، «طریق سلبی و الهیات تنزیهی وقفه در المواقف عبدالجبار نفّری»، فصلنامه علمی ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال شانزدهم، شمارۀ 60، 229ـ۲۵۶.
- طوسی، نصیرالدین (1383)، اجوبة المسائل النصیریه، به‌اهتمام عبدالله نورانی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- العبادی، قطب‌الدین (1362)، صوفی‌نامه- التصفیة فی احوال المتصوفة-، تصحیح غلامحسین یوسفی، چ2، تهران: انتشارات علمی و سخن.
- عطار، فریدالدین (1370)، تذکرة الاولیا، تصحیح محمد استعلامی، چ6، تهران: انتشارات زوّار.
- عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد (1379)، زبدة الحقایق، تصحیح عفیف عسیران، ترجمۀ مهدی تدیّن، چ۱، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
- ـــــــــــ (1341)، تمهیدات، عفیف عسیران، چ۲، تهران: کتابخانۀ منوچهری.
- غزالی، ابوحامد امام محمد (1361)، کیمیای سعادت، تصحیح حسین خدیو جم، چ۲، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- فضلی، علی (1396)، معیار سنجش گزارههای شهودی-وجودی، چ۲، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
- فولادی، علیرضا (1381)، «عرفان به‌مثابۀ تجربه»، زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 35ـ۳۹، 111ـ۱۳۰.
- قونوی، صدرالدین (1375)، النفحات الالهیه، تصحیح محمد خواجوی، تهران: مولی.
- ـــــــ (1368)، اعجاز البیان فی تأویل القرآن، تفسیر سورۀ فاتحه، بی‌جا: بی‌نا.
- کلابادی، ابوبکر محمد (1371)، کتاب التعرّف، به‌کوشش محمدجواد شریعت، چ1، تهران: اساطیر.
- نفّری، محمد بن عبدالجبار بن الحسن (1997)، کتاب المواقف و المخاطبات، تصحیح و اهتمام یوحنا آربری، بیروت، لبنان: دار الکتب العلمیه.
- نویا، پل (1373)، تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، ترجمۀ اسماعیل سعادت، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- یزدان‌پناه، یدالله (1397)، «بیان‌پذیری مشاهده‌های عرفانی»، ذهن؛ ویژه‌نامه فلسفه عرفان، 5ـ۳۹.
)
دوره 17، شماره 1 - شماره پیاپی 33
33فروردین 1400صفحه 265-292
- تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
- تاریخ بازنگری: 31 خرداد 1402
- تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
- تاریخ انتشار: 01 فروردین 1400