تأثیر نجم رازی بر اندیشه‌های عرفانی ملاصدرا

نویسنده

دانشیار دانشگاه قم

چکیده

بسیاری از نظرات عرفانی صدرالمتألهین در کتب تفسیری او، منبعی آشکار ندارد و محققان را به داوری‌های ناصواب کشانده است. مدعای اصلی این مقاله این است که ملاصدرا در بخش عرفانیات تفسیر خود، افزون بر منقولات و عباراتی که از عارفان مشهور می‌آورد، از تفسیری کمتر شناخته‌شده از عارفی ایرانی، وام گرفته است. این تفسیر با نام بحر الحقایق و المعانی یا تأویلات نجمیه شناخته شده و از آنِ نجم‌الدین رازی، صاحب مرصاد العباد است که متأسفانه در هیچ‌یک از کتب و مقالات نگارش‌یافته دربارۀ منابع ملاصدرا، یادی از آن نشده است؛ اما به‌روشنی آشکار است که ملاصدرا تفسیر بحر الحقایق را می‌شناخته و مستقیماً از آن نقل مطلب کرده است. دیگر آنکه بسیاری از مطالبی را که صدرا از بخش‌های اشاریِ تفسیر غرائب القرآن نیشابوری نقل می‌کند، باز از افاضات نجم‌الدین رازی در بحر الحقایق است که احتمالاً نادانسته به نظام‌الدین نیشابوری منسوب می‌شود. دراین تحقیق، نمونه‌هایی چند از این برداشت‌های مستقیم و غیرمستقیم، مطرح و با مأخذ اصلی سنجیده شده است. بخش پایانی مقاله نیز به نمونه‌هایی اختصاص یافته که در پژوهش‌های معاصر دربارۀ اندیشه‌های عرفانی ملاصدرا، تحلیل و نظری عرضه شده، اما در واقع اختصاصی به او نداشته است.

کلیدواژه‌ها

  1. اخوان صراف، زهرا (1385)، «تفسیر ملاصدرا و مقایسۀ ابعاد نقلی و عقلی و کشفی آن»، مجله بینات، شمارۀ 51، ۷۴ـ۹۱.
  2. ایازی، محمدعلی (1393)، شناخت‌نامۀ تفاسیر (نگاهی اجمالی به تفاسیر برجستۀ مذاهب اسلامی)، تهران: نشر علم.
  3. حلبی، علی‌اصغر (1386)، تاریخ فلسفه در ایران و جهان اسلامی، تهران: نشر اساطیر.
  4. دهقان‌ منگابادی، بمانعلی (1379)، «سبک‌ و شیوۀ‌ تفسیری‌ صدرالمتألهین‌ در تفسیر قرآن»‌، مجلۀ پژوهش‌های فلسفی کلامی، شمارۀ ۵ـ۶، ۵ـ۱۹.
  5. ذکاوتی قراگزلو، علیرضا (1378)، «سیری در نقد افکار ملاصدرا در چهار قرن اخیر»، مجلۀ آینۀ پژوهش، شمارۀ 57، ۱۴ـ۲۱.
  6. رازی، نجم‌الدین (1392)، بحر الحقایق والمعانی، فی تفسیر السبع المثانی المسمی بالتأویلات النجمیه، مقدمه و تحقیق محمدرضا موحدی، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
  7. ــــــــ ، بحر الحقایق، نسخۀ شماره822، کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.
  8. ــــــــ (2009)، التأویلات النجمیه، بیروت: دار الکتب العلمیه.
  9. شمشادی، خدیجه‌ ‌(1376)، روش‌ تأویل‌ در متون‌ تفسیری‌ صدرالمتألهین، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، مدرسۀ عالی شهید مطهری.
  10. صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم (1366)، تفسیر القرآن الکریم (صدرا)، چ۲، قم: بیدار.
  11. ـــــــ (۱۳۷۲)، تفسیر القرآن الکریم، تصحیح محمد خواجوی، قم: بیدار.
  12. ـــــــ (بی‌تا)، تفسیر سورۀ جمعه، ترجمه و تصحیح محمد خواجوی، تهران: انتشارات مولی.
  13. معرفت، محمدهادی (۱۳۷۹)، تفسیر و مفسران، گروه مترجمان، قم: مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید.
  14. موحدی، محمدرضا (1394)، «مأخذ اشارات در غرائب القرآن»، فصلنامۀ کتاب قیم، دورۀ 5، شمارۀ 12، ۶۵ـ۷۹.
  15. نصیری، علی (1386) مکتب تفسیری صدرالمتألهین، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
  16. نیشابوری، نظام‌الدین (1962)، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بتصحیح ابراهیم عطوه عوض، الطبعة الاولی، مصر: شرکه مکتبه و مطبعه المصطفی البابی حلبی.
دوره 17، شماره 1 - شماره پیاپی 33
33
فروردین 1400
صفحه 345-366
  • تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
  • تاریخ بازنگری: 31 خرداد 1402
  • تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
  • تاریخ انتشار: 01 فروردین 1400