مطالعات عرفانی
تحلیل معانی باد در مثنوی معنوی
نویسندگان
1 دانش‌آموختۀ کارشناسی‌ارشد زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران، نویسنده مسئول
2 دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی، دانشگاه اراک، اراک، ایران
3 استاد زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی، دانشگاه اراک، اراک، ایران
چکیده
مثنوی معنوی به‌عنوان دریایی از معانی عرفانی و اخلاقی، از جمله آثاری است که واژگان آن معانی گوناگون دارد. در این پژوهش که رویکردی توصیفی‌تحلیلی دارد و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای صورت گرفته، معانی باد در مثنوی بررسی شده است. دستاورد پژوهش نشان می‌دهد که باد در مثنوی، چون بسیاری از واژه‌ها، کارکردهای معنایی مختلف دارد و سخت جلوه‌گری می‌کند. باد در مثنوی 303 بار به کار رفته که بیشترین و کمترین بسامد آن به‌ترتیب در دفترهای ششم (68 بار) و پنجم (24 بار) است. وجود 60 کارکرد معنایی گوناگون باد در مثنوی، نشانگر توجه ویژۀ مولانا به این عنصر طبیعت و استفادۀ فراوان از آن برای طرح و تفهیم مباحث و مفاهیم عرفانی و اخلاقی متعدد است. پاره‌ای از معانی باد در مثنوی، پیش از مولانا نیز رایج بوده؛ و پاره‌ای دیگر حاصل خلاقیت اوست. باد در معنی رایج و معمول خود، باد در معنی فعل دعایی، باد در معنی غرور و خودبینی، باد در معنی نیستی و فنا، باد مطیع حضرت سلیمان(ع)، باد مطیع و تسبیح‌گوی خدا، باد در معنی محرک و خالق، باد در معنی نَفَس و... از پُرتکرارترین کارکردهای معنایی باد در مثنوی است.
کلیدواژه‌ها
- استعلامی، محمد (1387)، متن و شرح مثنوی مولانا، ج2ـ4 و 6، چ9، تهران: سخن.
- انوری، حسن (1390الف)، فرهنگ بزرگ سخن، چ7، تهران: سخن.
- ــــــــــــ (1390ب)، فرهنگ کنایات سخن، چ2، تهران: سخن.
- تقی، پورنامداریان (1384)، در سایۀ آفتاب (شعر فارسی و ساخت‌شکنی در شعر مولوی)، چ2، تهران: سخن.
- حاکمی، اسماعیل (1386)، تحقیق دربارۀ ادبیات غنایی ایران (و انواع شعر غنایی)، چ1، تهران: دانشگاه تهران.
- حسینی، مریم (138۴ـ138۵)، «رمزپردازی باد در آثار سنایی»، فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا، سال پانزدهم، شمارۀ 56 و 57 (ویژه‌نامه ادبیات فارسی)، 35ـ49.
- خرازی، پرستو و مغیث، امیرحسین (1397)، «نقش‌آفرینی باد صبا در غزلیات خاقانی»، سیزدهمین گردهمایی بین‌المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی: شیراز.
- زمانی، کریم (1391)، شرح جامع مثنوی معنوی، ج4، چ22، تهران: اطلاعات.
- ـــــــــــ (1391)، شرح جامع مثنوی معنوی، ج5، چ20، تهران: اطلاعات.
- ـــــــــــ (1392)، شرح جامع مثنوی معنوی، ج1، چ42، تهران: اطلاعات.
- ـــــــــــ (1392)، شرح جامع مثنوی معنوی، ج2، چ32، تهران: اطلاعات.
- ـــــــــــ (1392)، شرح جامع مثنوی معنوی، ج3، چ24، تهران: اطلاعات.
- ــــــــــ (1392)، شرح جامع مثنوی معنوی، ج6، چ21، تهران: اطلاعات.
- ـــــــ (1393)، میناگر عشق: شرح موضوعی مثنوی معنوی مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، چ12، تهران: نی.
- سازگار، مریم (1395)، «نفس خرم باد صبا؛ مقایسۀ باد صبا در شعر سعدی شیرازی و رهی معیری»، کنگرۀ بین‌المللی زبان و ادبیات: مشهد.
- سیف، عبدالرضا (1379)، «باد در دیوان حافظ»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال 41 و 42، شمارۀ 153 و 154، 163ـ175.
- شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1387)، مقدمه بر غزلیات شمس تبریز، مولوی جلال‌الدین محمد بن محمد، چ4، تهران: سخن.
- ــــــ (1392)، زبان شعر در نثر صوفیانه (درآمدی به سبک‌شناسیِ نگاهِ عرفانی)، چ4، تهران: سخن.
- ـــــ (1393)، صور خیال در شعر فارسی: تحقیق انتقادی در تطور ایماژهای شعر پارسی و سیر نظریۀ بلاغت در اسلام و ایران، چ17، تهران: آگه.
- شمیسا، سیروس (1375)، فرهنگ تلمیحات (اشارات اساطیری، داستانی، تاریخی، مذهبی در ادبیات فارسی)، چ5، تهران: فردوس.
- ــــــ (1387)، فرهنگ اشارات ادبیات فارسی (اساطیر، سنن، آداب، اعتقادات، علوم...)، چ1، تهران: میترا.
- ــــــــ (1389)، انواع ادبی، چ4، تهران: میترا.
- شوالیه، ژان و گیربران، آلَن (1384)، فرهنگ نمادها (اساطیر، رؤیاها، رسوم، ایما و اشاره، اشکال و قوالب، چهر‌ه‌ها، رنگ‌ها، اعداد)، ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی، چ2، تهران: جیحون.
- شهیدی، سید جعفر (1386)، شرح مثنوی، چ5، تهران: علمی و فرهنگی.
- عفیفی، رحیم (1391)، فرهنگنامۀ شعری؛ بر اساس آثار شاعران قرن سوم تا یازدهم هجری، چ3، تهران: سروش.
- غلامرضایی، محمد (1377)، سبک‌شناسی شعر فارسی از رودکی تا شاملو، چ1، تهران: جامی.
- کوشش، رحیم و نوری، زهرا (1395)، «بسامد واژۀ باد در زیبایی‌شناسی شعر فروغ فرخزاد در ارتباط با مضامین غنایی»، نشریه زیبایی‌شناسی ادبی، سال هفتم، شمارۀ 30، 57ـ78.
- کیا، علی‌اصغر و ثقه‌ای، سعید (1390)، «مطالعه نقش‌های باد صبا در شعر حافظ از منظر ارتباطی»، مجله جهانی رسانه- نسخه فارسی، سال ششم، شمارۀ 1، 107ـ125.
- گوهرین، صادق (1381)، فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی جلال‌الدین محمد بن محمد بن حسین بلخی، چ1، تهران: زوار.
- معین، محمد (1388)، فرهنگ فارسی، چ25، تهران: امیرکبیر.
- مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد (1376)، مثنوی معنوی، تصحیح و پیشگفتار عبدالکریم سروش، چ2، تهران: علمی و فرهنگی.
- نصیری جامی، حسن (1385)، «رازمندی باد صبا در شعر حافظ»، فصلنامه تخصصی ادبیات فارسی، سال سوم، شمارۀ 9، 151ـ171.
- نظامی، الیاس بن یوسف (1390)، خسرو و شیرین، تصحیح برات زنجانی، چ2، تهران: دانشگاه تهران.
- نیکلسون، رینولد الین (1389)، شرح مثنوی مولوی، ترجمه و تعلیق: حسن لاهوتی، ج1، 3، 4 و 6. چ4، تهران: علمی و فرهنگی.
- واثق عباسی، عبدالله و همکاران (1394)، «تحلیل جایگاه اسطورۀ باد در شاهنامه»، مجله شعرپژوهی (بوستان ادب)، سال هفتم، شمارۀ 3 (پیاپی 25)، 153ـ170.
- یاحقی، محمدجعفر (1391)، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، چ4، تهران: فرهنگ معاصر.
)
دوره 17، شماره 2 - شماره پیاپی 34
34بهمن 1400صفحه 5-34
- تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
- تاریخ بازنگری: 29 خرداد 1402
- تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
- تاریخ انتشار: 01 بهمن 1400