مطالعات عرفانی
طرحواره حرکتی در منطق الطیر عطار
نویسندگان
1 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران، نویسنده مسئول
2 کارشناس‌ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران
چکیده
زبان‌شناسان شناختی معتقدند ذهن با تکیه بر تجربه به مفهوم‌سازیِ استعاری پدیده‌ها می‌پردازد و استعارۀ مفهومی محصول دو حوزۀ ذهنی و عینی است. فرایند عینی‌سازی در استعارۀ مفهومی بر اساس انطباق یک‌به‌یک دو حوزۀ عینی (مبدأ) و ذهنی (مقصد) که «انگاشت یا انگاره» نامیده می‌شود، انجام می‌شود و به‌کمک طرح‌واره‌های تصویری بازتاب می‌یابد. طرح‌وارۀ حرکتی از نوع استعارۀ ساختاری و دارای سه جهت مبدأ و مسیر و مقصد است. منطق الطیر به‌دلیل ماهیت رواییِ مبتنی بر سفر، قابلیت فوق‌العاده‌ای برای تحلیل از دیدگاه طرح‌وارۀ حرکتی دارد. پرسش این است که انگیزه‌ها و اهداف طرح‌وارۀ حرکتی با تکیه بر مبدأ و مسیر و مقصد در منطق الطیر چیست؟ استعارۀ «سلوک، حرکت است»، استعارۀ بنیادین یا کلان‌استعارۀ عرفانی منطق الطیر است و هدف آن «بازگشت به اصل». با توجه به نتایج تحقیق، در این طرحواره، خود، مبدأ حرکت است؛ هفت وادی، مسیر حرکت است و درگاه سیمرغ/ حق، مقصد حرکت. طرح‌وارۀ مبدأ ماهیت ارادی و انگیزشی دارد؛ حرکت در طرح‌وارۀ مسیر عینیت می‌یابد و مقصد نتیجۀ حرکت را نشان می‌دهد. عطار برای تبیینِ سفر بازگشت به اصل بیش از همه به توصیف «مسیرِ» می‌پردازد و هفت وادی را گذرگاه‌های اصلی آن می‌داند. مبدأ سفر در منطق الطیر، «خودِ سایه‌ای» است و مقصد آن «خودِ مینوی یا خویشتنِ خویش» که به سیمرغ حقیقت تعبیر می‌شود. رسیدن به مقصد برابر با بازگشت به اصل، کمال اولیه، وحدت و جاودانگی است.
کلیدواژه‌ها
- قرآن کریم، ترجمۀ الهی قمشه‌ای، تهران: اسوه.
- اشرف‌زاده، رضا (1373)، تجلی رمز و روایت در شعر عطار نیشابوری، تهران: اساطیر.
- باقری خلیلی، علی‌اکبر و طاهری، عارفه (1398)، «طرح‌وارۀ عمودی (نزولی/صعودی) در منطق الطیر عطار»، ادبیات عرفانی دانشگاه الزهراء، سال یازدهم، شمارۀ 21، 119ـ144.
- باورینگ،گرهارد (1381)، «زمان در عرفان ایرانی» در: حضور ایرانیان در جهان اسلام، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران: باز، 231ـ266.
- بهنام، مینا (1389)، «استعارۀ مفهومی نور در دیوان شمس»، نقد ادبی، سال سوم، شمارۀ 10، 91ـ114.
- پورنامداریان، تقی (1386)، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، چ6، تهران: علمی و فرهنگی.
- ـــــــــ (1384)، در سایۀ آفتاب(شعر فارسی و ساخت‌شکنی در شعر مولوی)، چ2، تهران: سخن.
- ریتر، هلموت (1374)، دریای جان، ترجمۀ عباس زریاب خویی و مهرآفاق بایبردی، تهران: بین‌المللی الهدی.
- سجودی، فرزان (1385)، «نشانه‌شناسی زمان و گذر زمان بررسی تطبیقی آثار کلامی و تصویری»، پژوهش‌نامۀ فرهنگستان هنر، شمارۀ 1، 47ـ64.
- سلیمی کوچی، ابراهیم و قاسمی اصفهانی، نیکو (1398)، «بررسی بینامتنی هفت وادی عشق
منطق الطیر عطار در مرد نیم‌تنه و مسافرش از آندره ژید»، پژوهش ادبیات معاصر جهان، دورۀ 24، شمارۀ 2، 411ـ431. - شایگان، داریوش (1388)، بت‌های ذهنی و خاطرۀ ازلی، چ7، تهران: امیرکبیر.
- شجیعی، پوران (1363)، مسافر سرگشته (مجموعۀ عقاید و آرای شیخ فریدالدین عطار نیشابوری)، تهران: هنر.
- شعبانلو، علیرضا (1398)، «منشأ قرآنی استعاره‌های مفهومی مرگ در مثنوی مولوی»، مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال سوم، شمارۀ 3، 39ـ62.
- صادقی‌شهپر، علی و صادقی‌شهپر، رضا (1392)، «بررسی تطبیقی مراحل سلوک در منطق الطیر عطار و یوگاسوتره‌های پاتنجلی»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناسی، سال نهم، شمارۀ 6، 129ـ168.
- صرفی، محمدرضا (1388)، «بررسی کارکردهای نمادین زمان در شعر عرفانی با تکیه بر دیوان حافظ»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، شمارۀ 25، 93ـ113.
- صفوی، کوروش (1390)، درآمدی بر معنی‌شناسی، چ4، تهران: سورۀ مهر.
- عطار نیشابوری، فریدالدین محمد (1385)، منطق الطیر، به‌اهتمام سید صادق گوهرین، چ23، تهران: علمی و فرهنگی.
- ـــــــ (1384)، منطق الطیر، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی، چ2، تهران: سخن.
- غلامپور آهنگرکلایی، لیلا و دیگران (1397)، «منطق الطیر و موضوع سفر در زمان یا سفر در جهان‌های موازی در فیزیک نوین»، ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا، سال دهم، شمارۀ 18، 111ـ132.
- ـــــ (1398)، «سیر تحول مفهومی واژۀ خود در منطق الطیر عطار»، شعرپژوهی دانشگاه شیراز، سال یازدهم، شمارۀ 4 (پیاپی 42)، 165ـ184.
- فقیه ملک‌مرزبان، نسرین و جواهری، سپیده (1390)، «بررسی ساختار مدور سوانح العشاق احمد غزالی»، دوفصلنامۀ ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا، سال سوم، شمارۀ 5، 57ـ81.
- قائمی‌نیا، علیرضا (1390)، معناشناسی شناختی قرآن کریم، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
- کاسیرر، ارنست (1378)، فلسفۀ صورت‌های سمبلیک، ترجمۀ یدالله موقن، تهران: هرمس.
- کوچش، زلتن (1398)، مقدمه‌ای کاربردی بر استعاره، ترجمۀ شیرین پورابراهیم، چ2، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت) و پژوهشکدۀ تحقیق و توسعۀ علوم انسانی.
- لیکاف، جورج و جانسون، مارک (1399)، استعاره‌هایی که با آن‌ها زندگی می‌کنیم، ترجمۀ جهانشاه میرزابیگی، چ3، تهران: آگاه.
- مسعودی‌فرد، جلیل (1392)، «موانع و مراحل سلوک در منطق الطیر عطار»، فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی و بلاغی، سال اول، شمارۀ 4، 48ـ63.
- مولوی، جلال‌الدین محمد (1384)، مثنوی، دفتر سوم، تصحیح محمد استعلامی، چ7، تهران: سخن.
- میرحسینی، مژگان و کنعانی، ابراهیم (1399)، «تحلیل شناختی استعاره‌های دل در مرصاد العباد»، متن‌پژوهی ادبی، دورۀ 24، شمارۀ 86، 263ـ284.
- واردی، زرین (1384)، «بازگشت؛ نیم‌نگاهی به سفرهای ادیسه و مرغان منطق الطیر»، مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دورۀ 23، شمارۀ 3 (پیاپی 44)، 218ـ228.
- هاشمی، زهره (1389)، «نظریۀ استعارۀ مفهومی از دیدگاه لیکاف و جانسون»، ادب‌پژوهی، شمارۀ 12، 119ـ140.
)
دوره 17، شماره 2 - شماره پیاپی 34
34بهمن 1400صفحه 67-94
- تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
- تاریخ بازنگری: 29 خرداد 1402
- تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
- تاریخ انتشار: 01 بهمن 1400