نویسنده

• غلامرضا حیدری

استادیار و عضو هیئت‌علمی گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران

چکیده

عمادالدین نسیمی، شاعر بزرگ ترکی و فارسی‌سرای حروفی از مریدانِ فضل‌الله نعیمی شروانی (مؤسس فرقۀ حروفیه) در قرن هشتم، مفاهیم اعتقادی و زیربنایی تفکر عرفانی و حروفیه را با عنایت به جایگاه ویژۀ حروف الفبا رونق داد. فرقۀ حروفیه که ریشه در اندیشه‌های صوفیانه و عرفانی فِرق دیگر داشت، در روزگار تیموریه از شهرتِ بسیار زیادی برخوردار بود. ساختار فکری این فرقه که در صدر اسلام با تفسیر و تأویل حروف مقطعه، پایه‌ریزی شده بود، به‌واسطۀ قداست بخشیدن به حروف الفبا به این نام نامیده شد. این مقاله که به روش تحلیلی‌توصیفی و کتابخانه‌ای نگارش یافته، در پاسخ به این سؤال که عمادالدین نسیمی از جنبه‌های بلاغی و ادبی حروف الفبا در اشعار عرفانی و حروفی خود چگونه بهره برده است، به تحلیل اشعار عرفانی حروفی عمادالدین نسیمی در دیوان اشعار او پرداخته است. با بررسی و تحلیل مجموعۀ کامل شواهد شعری، مشخص شد که عمادالدین نسیمی در تبیین اندیشه‌های فرقه‌ای و مذهبی خود، یعنی حروفیه از زبان حروف الفبا، بهرۀ فراوانی برده است و به رمز و اشاره، این اندیشه‌ها را در قالب و چهارچوب حروف به نمایش گذاشته است. اعتقاد به وحدت وجود، قداست حروف، سرمنشأ بودن نقطه و آفرینش الف از آن، مقام خدایی انسان، نامحسوس بودن خدا، تجلی خدا در کلمه و حروف و... از جمله مفاهیم اعتقادی حروفیه است که به‌کمک حروف الفبا، در قالب مضامین، فضاهای شاعرانه، تعابیر، ترکیبات و عبارات نغز و ظریف ادبی، دینی و عرفانی، در اشعار عمادالدین نسیمی بیان شده است. عمادالدین نسیمی از میان ۳۲ حرف الفبای فارسی، فقط به ۲۷ حرف از آن حروف، برای این هدف بهره جسته است. حرف الف، پُرکاربردترین حروف در بیان اندیشه‌های عرفانی حروفی عمادالدین نسیمی است. جنبه‌های عرفانی و دینی حروف ب، ک، ن، م، ل و... از پرکاربردترین حروف الفبا، بعد از حرف الف، در این زمینه به شمار می‌روند.
 

کلیدواژه‌ها

• حروف الفبا
• حروفیه
• شعر
• عمادالدین نسیمی
• عرفان