مطالعات عرفانی

چگونگی بازتاب حیرت در غزلیات مولانا

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری ادبیات عرفانی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)، نویسندۀ مسؤل

2 دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بین المللی امام خمینی

3 دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)

چکیده

حیرت، از رویارویی با امور ناشناخته و خلاف توقع بر افراد انسانی عارض می‌شود. حیرت عارفان از تجلیات ناگهانی باری‌تعالی ناشی می‌گردد؛ بر این اساس، حیرت از حالات مهم عارفان صاحب‌حال است. عارفان با تکیه بر تجربیات عرفانی‌شان دربارۀ حیرت و ویژگی‌های آن سخنانی ارائه کرده‌اند که مولانا هم از این امر مستثنا نیست. مولانا مانند سایر عارفان در آثار خود به‌ویژه مثنوی که جنبۀ تعیلمی دارد، حیرت را به مذموم (فلسفی) و ممدوح (معرفت‌بخش) تقسیم کرده است. وی منشأ حیرت عارفان را تجلیات ظاهراً متضاد باری‌تعالی می‌داند و باورمند است که حیرت عارفانه سبب شناخت حضرت حق می‌گردد. اما در برخی از غزل‌های مولانا تصویر واقعی حالات حیرت‌انگیزی که در نتیجۀ تجارب ناب عرفانی عارض گردیده، به‌شکل طبیعی آن بازتاب یافته است که بررسی و تحلیل آن در شناخت حالات باطنی و درونی مولانا ما را یاری می‌رساند. جستار حاضر به‌شیوۀ توصیفی‌تحلیلی تلاش کرده است تا علل، انواع، درجۀ شدت و چگونگی بیان حیرت مولانا را آشکار سازد. نتیجۀ این پژوهش نشان می‌دهد که مولانا در ابراز حیرت از واژه‌های متعارف زبان و شگردهای بلاغی سود جسته است؛ انواع مختلف موسیقی شعر هم در القای حیرت نقش بسزایی دارد. در این غزل‌ها حیرت از نظر درجۀ شدت آن در نوسان است. علاوه بر این محتوای برخی از غزل‌های مولانا کاملاً حیرت است و دیگر هیچ عاطفه‌ای به نظر نمی‌رسد؛ اما در تعدادی از غزل‌ها علاوه بر حیرت، عشق، وجد، شادی، پذیرش و... هم بیان گردیده است که از این میان در بعضی‌ها حیرت بر دیگر عواطف غلبه دارد و در برخی هم دیگر عواطف بر حیرت غالب بوده و حیرت در یک یا چند بیت به‌گونۀ عاطفۀ درجه دو و ثانوی در کنار دیگر عواطف ابراز شده است.
 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The State of reflection of astonishment (Heyrat) in the sonnets(Ghazals) of Mavlana

نویسندگان [English]

  • Tariq Zakir 1
  • Seyed Esmaiel Ghafelebashi 2
  • Qorban Valiee 3

1 Ph.D. student of mystical literature at Imam Khomeini International University, (Tariq.zakir@yahoo.com).

2 Associate Professor of Persian Language and Literature at Imam Khomeini International University.

3 Assistant Professor of Persian Language and Literature at Zanjan University.

چکیده [English]

Astonishment occurs when human beings are affected by unknown and unexpected things. The astonishment of mystics arises from the sudden manifestations of the burden of transcendence. Hence, astonishment is considered as one important state of mystics. Mystics have made statements about astonishment and its features based on their mystical experiences, and Mavlana is no exception. Mavlana, like other mystics, divided astonishment into reprehensible (philosophical) and praiseworthy (knowledge-giving) in his works, especially Masnavi, which has an educational aspect. He considers the source of the mystics' astonishment as seemingly contradictory manifestations of transcendence, and believes that mystical astonishment leads to the knowledge of God. However, in some of Mavlana's sonnets, the real picture of the astonishing states resulted from pure mystical experiences is reflected in its natural form, and its study and analysis helps us understand Mavlana's inner states. The present study tries to reveal the causes, types, degree of severity as well as the manner of expressing the emotion of astonishment based on a descriptive-analytical methodology. The result of this study shows that Mavlana has used conventional expressions of language and rhetorical techniques to express astonishment; different types of music of poetry also play an important role in the illustration of wonder. In these sonnets, astonishment fluctuates from the lowest to the highest intensity. In addition, the content of some of Mavlana's sonnets is full of astonishment and seems to imply no emotion. But in a number of his sonnets, in addition to astonishment, other emotions such as love, ecstasy, joy, acceptance etc. have also been expressed. In some, astonishment prevails over other emotions, while in others, emotions have overcome astonishment, where astonishment is expressed in one or more verses as a second-degree and secondary emotion alongside other emotions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Key Words: Astonishment. Emotion. Islamic Mysticism. Sonnets of Mavlana
  1. استعلامی، محمد (1399)، فرهنگ‌نامۀ تصوف و عرفان، چ2، تهران: انتشارات فرهنگ معاصر.
  2. استیس، و. ت (1367)، عرفان و فلسفه، ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی، چ3، تهران: سروش.
  3. افراسیاب‌پور، علی‌اکبر (1390)، «مولوی و حیرت عارفانه»، ادیان و عرفان، دورۀ 7، شمارۀ 27.
  4. امینی، جواد (1376)، «لحظۀ حیرت: نظارۀ چند لحظۀ حیرانی در ادبیات عارفانه»، نامۀ فرهنگ، شمارۀ 26، 154ـ161.
  5. انوری، حسن (1382)، فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن.
  6. بخشی، اختیار (1400الف)، «نقش فراست و شهود صوفیانۀ مولوی در تکوین اشعار مثنوی و دیوان شمس»، مجلۀ مطالعات عرفانی دانشگاه کاشان، دورۀ 1، شماره 33، 29-72.

7 ــــــــ (1400ب)، «نگاهی معرفت‌شناختی به غذای نور و نورخواری در آثار منظوم مولانا»، مجلۀ ادیان و عرفان دانشگاه تهران، سال پنجاه‌وچهارم، شمارۀ ۱، 43ـ۶۴.

  1. ــــ (1400ج)، «نگاهی به اهمیت نورالله در توصیف ماهیت معرفت صوفیانه با تکیه ‌بر آرای مولانا»، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج، دورۀ 13، شمارۀ پیاپی 49، 47ـ۷۹.
  2. بقلی، روزبهان (1394)، شرح شطحیات، مقدمه و تصحیح هانری کوربن، چ7، تهران: انتشارات طهوری.
  3. بینا، محسن (1354)، مقامات معنوی (ترجمه و تفسیر منازل‌السائرین)، چ2، ناشر: مؤلف.
  4. پلاچیک، روبرت (1375)، هیجان‌ها: حقایق، نظریه‌ها و یک مدل جدید، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، چ4، مشهد: انتشارات استان قدس رضوی.
  5. پورجوادی، نصرالله (1392)، «حیرت در پیشگاه خدا»، نامۀ فرهنگستان، دورۀ سیزدهم، شمارۀ 1 (پیاپی 49)، 26ـ‌44.
  6. ترنر، جاناتان اچ (1398)، مسئلۀ عواطف در جوامع، ترجمۀ محمدرضا حسنی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  7. جامی، نورالدین عبدالرحمن (1394)، نفحات ‌الانس، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، چ7، تهران: انتشارات سخن.
  8. جیمز، ویلیام (1397)، تنوع تجربۀ دینی، ترجمۀ حسین کیانی، چ3، تهران: انتشارات حکمت.
  9. حجازی، بهجت‌السادات (1389)، طبیبان جان (گرایش‌های روان‌شناختی و روان درمانی در اشعار عطار و مولانا)، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
  10. حمیدیان، سعید (1393)، سعدی در غزل، چ3، تهران: انتشارات نیلوفر.
  11. دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامۀ دهخدا، چ2، تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
  12. رحیمیان، سعید (1393)، مبانی عرفان نظری، چ6، تهران: سمت.
  13. زمانی، کریم (1393)، میناگر عشق: شرح موضوعی مثنوی معنوی مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، چ12، تهران: نشر نی.
  14. سجادی، سید جعفر (1383)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چ7، تهران: انتشارات طهوری.
  15. سراج طوسی، ابونصر (1394)، اللمع فی‌ التصوف، تصحیح رنولد الن نیکلسون، ترجمۀ قدرت‌الله خیاطیان و محمود خورسندی، چ2، سمنان: انتشارات دانشگاه سمنان.
  16. سروش، عبدالکریم (1371)، «ایمان و حیرت»، کین، شمارۀ 10، 12ـ‌15.
  17. شجاعی، محمدصادق (1395)، انگیزش و هیجان (نظریه‌های روان‌شناختی و دینی)، چ2، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  18. صادقی حسن‌آبادی، مجید (1383)، «عقل و حیرت»، مقالات و بررسیها، شمارۀ 84، 293ـ315.
  19. صادقی حسن‌آبادی، مجید و عروجی، راضیه (1385)، «حیرت در عرفان»، پژوهش‌های فلسفی ـ کلامی، دورۀ 7، شمارۀ 4، 31ـ63.
  20. عفیفی، ابوالعلا (1392)، شرح فصوص‌الحکم شیخ اکبر محیی‌الدین بن عربی، ترجمۀ نصرت‌الله حکمت، چ3، تهران: انتشارات الهام.
  21. عقدایی، تورج و هاجر، خادم (1393)، «تجلی حیرت و حیرانی در دیوان کبیر»، فصلنامۀ علمی عرفانیات در ادب فارسی، شمارۀ 20، 145ـ175.
  22. عیسایی، فرهاد (1397)، غرقۀ دریای حیرت، مولوی: جلوه‌های حیرانی در دیوان کبیر و مثنوی، تهران: ترفند.
  23. غلامحسین‌زاده، غلامحسین و دیگران (1387)، «بی‌حرف روییدن کلام»، گوهر گویا، شمارۀ 7، 125ـ142.
  24. غلامرضایی، محمد (1391)، سبک‌شناسی شعر پارسی از رودکی تا شاملو، چ4، تهران: نشر جامی.
  25. فتوحی، محمود (1397)، بلاغت تصویر، تهران: سخن.
  26. فعالی، محمد تقی (1397)، تجربۀ دینی و مکاشفۀ عرفانی، چ4، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه و فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
  27. فولادی، علیرضا (1389)، زبان عرفان، چ3، تهران: سخن.
  28. قشیری، عبدالکریم بن هوازن (1391)، رسالۀ قشیریه، ترجمۀ ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، چ11، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  29. قیصری، داوود (1393)، شرح قیصری بر فصوص ‌الحکم ابن‌عربی، ترجمۀ محمد خواجوی، چ3، تهران: انتشارات مولی.
  30. کاکایی، قاسم (1393)، وحدت وجود به روایت ابن‌عربی و مایستر اکهارت، چ6، تهران: انتشارات هرمس.
  31. گوهرین، سید صادق (1388)، شرح اصطلاحات تصوف، تهران: زوّار.
  32. محمد بن منور (1397)، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابوسعید، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی، چ12، تهران: آگاه.
  33. مستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیل (1395)، شرح ‌التعرف لمذهب ‌التصوف، مقدمه، تصحیح و تحشیۀ محمد روشن، چ3، تهران: انتشارات اساطیر.
  34. معین، محمد (1386)، فرهنگ معین، چ4، تهران: انتشارات اَدِنا.
  35. مولوی، جلال‌الدین محمد (1380)، کلیات شمس تبریزی، مطابق نسخۀ تصحیح‌شدۀ استاد بدیع‌الزمان فروزانفر، چ5، تهران: نشر علمی.
  36. ــــــ (1394)، مثنوی معنوی، بر اساس نسخۀ رینولدالین نیکلسون، به‌کوشش کاظم عابدینی مطلق، چ6، تهران: انتشارات فرهنگسرای میردشتی.
  37. میرزایی، حسین (1398)، عواطف در جامعه و فرهنگ ایرانی، گردآورندۀ محمد سعید ذکایی، تهران: انتشارات آگاه.
  38. نویا، پل (1373)، تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، ترجمۀ اسماعیل سعادت، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  39. هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان (1396)، کشف‌ المحجوب، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، چ10، تهران: سروش.
مطالعات عرفانی
دوره 17، شماره 2 - شماره پیاپی 34
34
بهمن 1400
صفحه 143-174
  • تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
  • تاریخ بازنگری: 29 خرداد 1402
  • تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
  • تاریخ اولین انتشار: 09 بهمن 1401