مطالعات عرفانی
بررسی مفهوم «وقت» در متون صوفیانه از دیدگاه معنی‌شناسی شناختی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات، دانشگاه الزهرا(س)، تهران، ایران نویسنده مسئول
2 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات، دانشگاه الزهرا(س)، تهران، ایران
چکیده
«وقت» از اصطلاحات مهم و پرکاربرد عرفانی است که در کتاب‌های مختلف صوفیه آن را به کار برده‌اند. اصطلاحات عرفانی در دستۀ مفاهیم انتزاعی قرار دارند که صوفیه و عرفا بر اساس تجارب روحی و معنوی خود آن‌ها را وضع کرده‌اند و در بین آن‌ها رواج پیدا کرده است. این اصطلاحات اغلب حالتی رمزگونه داشته و صوفیان معتقد بودند که درک این مفاهیم نیازمند سلوک است؛ با این حال در برخی از کتاب‌های صوفیه این اصطلاحات را به‌صورت مختصر برای مبتدیان راه طریقت شرح داده‌اند. در این پژوهش تلاش می‌شود از دیدگاه معنی‌شناسی شناختی، اصطلاح وقت عرفانی بررسی شود. زبان‌شناسان شناختی معتقدند ذهن انسان بسیاری از مفاهیم مجرد و انتزاعی را با استفاده از سازوکار استعاره و بر اساس تجارب مادی و فیزیکی خود و برحسب اشیا و مفاهیم ملموس و شناخته‌شده درک می‌کند. هدف از انجام این پژوهش بررسی استعاره‌های مفهومی وقت در متون صوفیانه و تلاش برای درک این مفهوم از این دیدگاه است. بر اساس نتایج پژوهش، وقت در متون صوفیانه با حوزه‌های مبدأ حرکت، مکان، شیء، و قدرت/سلطه مفهوم‌سازی شده است که سه حوزۀ مبدا حرکت، مکان و شیء در هر دو مفهوم عمومی و اصطلاحی وقت مشترک است و حوزۀ مبدأ قدرت/سلطه فقط مختص مفهوم اصطلاحی وقت در مفهوم صوفیانۀ آن است. براین اساس، وقت به‌مثابۀ قدرت/سلطه‌ای است که بر صوفی وارد می‌شود و بر او غلبه می‌کند و صوفی ملزم است خود را در سیطرۀ او قرار دهد. چنانچه صوفی پیوسته بر حکم وقت گردن نهد، وقت به‌مثابۀ موطنِ صوفی می‌شود و این مداومت در مقام موجب می‌شود، در نهایت صوفی خود صاحب وقت گردد.
کلیدواژه‌ها
- اردستانی رستمی، حمیدرضا (1392)، «زروان در عرفان، بررسی مقوله زمان در ادبیات صوفیانه»، عرفانیات در ادب فارسی، شمارۀ 14، 63ـ84.
- انصاری، خواجه عبدالله (1362)، طبقات الصوفیه، تصحیح حسین آهی، تهران: فروغی.
- براتی، محمود (1394)، «وقت حافظ»، پژوهش‌های ادب عرفانی، سال نهم، شمارۀ 1 (پیاپی 28)، 99ـ128.
- برومند سعید، جواد (1361)، «پژوهشی در شناخت عرفانی ایرانی (ابن الوقت)»، چیستا، شمارۀ 13، 342ـ362.
- دهقان، مسعود و وهابیان، مهناز (1397)، «خوانش استعارۀ مفهومی زمان در اشعار شاملو و حافظ از دیدگاه شناختی»، اولین همایش بین‌المللی زبان و ادبیات فارسی، همدان.
- راسخ مهند، محمد (1392)، درآمدی بر زبان‌شناسی شناختی، نظریه‌ها و مفاهیم، تهران: سمت.
- سجادی، سید جعفر (1383)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری.
- سجودی، فرزان و قنبری، زهرا (1391)، «بررسی معناشناختی استعارۀ زمان در داستان‌های کودک به زبان فارسی»، نقد ادبی، شمارۀ 19، 135ـ156.
- شاهرخی، فرنگیس (1394)، «بررسی معنای اصطلاح عرفانی «وقت» در کتب و متون عرفانی»، همایش بین‌المللی جستارهای ادبی، زبان و ارتباطات فرهنگی، تهران https://civilica.com/doc/533101
- شکری، یدالله و شمسی‌زاده، سمانه (1397)، «بررسی استعاره زمان در تاریخ بیهقی با رویکرد شناختی»، مطالعات زبانی بلاغی، شمارۀ 18، 211ـ232.
- صفوی، کوروش (1382)، «بحثی دربارۀ طرح‌های تصویری از دیدگاه شناختی»، نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 21، 65ـ85.
- عالی‌پور، کامین و کزازی، میرجلال‌الدین (۱۳۹۷)، «تبیین گفتمانی دم خیامی و مفهوم کلی آن در اصطلاح عرفانی»، فصلنامۀ تخصصی زبان و ادبیات، دورۀ 14، شمارۀ 16، 33ـ50.
- قشیری، ابوالقاسم (1361)، ترجمۀ رسالۀ قشیریه، به‌کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: علمی و فرهنگی.
- کاشانی، عزالدین (1367)، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، به‌اهتمام جلال‌الدین همایی، تهران: بی‌نا.
- کووچش، زلتن (1393)، مقدمه‌ای کاربردی بر استعاره، ترجمۀ دکتر شیرین پورابراهیم، تهران: سمت.
- گلفام، ارسلان، عالیه کرد زعفرانلو و حسن‌دخت فیروز، سیما (1388)، «استعارۀ زمان در شعر فروغ فرخزاد از دیدگاه زبان‌شناسی شناختی»، نقد ادبی، شمارۀ 7، 121ـ136.
- لیکاف، جرج و جانسون، مارک (1394)، استعاره‌هایی که با آن‌ها زندگی می‌‌کنیم، ترجمۀ هاجر آقاابراهیمی، تهران: نشر علمی.
- ناظری، افسانه (1389)، «وقت صوفی»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 16، 55ـ80.
- هجویری، علی بن عثمان (1383)، کشف المحجوب، تصحیح محمود عابدی، تهران، سروش.
- یواقیت العلوم و دراری النجوم (1364)، به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: اطلاعات.
- یوسفی راد، فاطمه (1382)، «استعارۀ زمان در زبان فارسی از دیدگاه معنی‌شناسی شناختی»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ زبان‌شناسی همگانی، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
)
دوره 17، شماره 2 - شماره پیاپی 34
34بهمن 1400صفحه 233-250
- تاریخ دریافت: 09 بهمن 1401
- تاریخ بازنگری: 29 خرداد 1402
- تاریخ پذیرش: 09 بهمن 1401
- تاریخ انتشار: 01 بهمن 1400